Dünya’nın Şekli ve Hareketleri

Dünya’nın şekli, kutuplardan basık, Ekvator’da ise şişkindir. Dünya’nın kendine has bu şekline geoid (geoit) denir.
Not: Dünya’nın henüz katılaşmadan kendi ekseni etrafında dönüşü sırasında oluşan merkezkaç kuvvetinin etkisiyle savrulması sonucu geoid şeklinin
almıştır. Basıklık oranı 1/297civarıdır.

Dünya’nın Geoid olduğunun kanıtları

• Ekvator çevresi (40.076 km) kutuplar çevresinden (40.009 km) daha
uzundur.
• Ekvator yarıçapı (6.378 km), Kutuplar yarıçapından (6.357 km)daha uzundur.
• Yer çekimi Ekvator’dankutuplara doğru artar.
➨ Dünyanın kendi etrafında oldukça hızlı sayılacak bir şekilde dönmesiyle oluşan merkezkaç kuvveti sonucu Ekvator
kısmının şişkin kutuplardan basık olması durumu ortaya çıkmıştır.

Dünya’nın küresel şeklinin sonuçları

• Dünya’nın bir yarısı aydınlık iken diğer yarısı karanlık olur. (aydınlanma çemberi oluşur)
• Güneş ışınlarının geliş açısı ekvatordan kutuplara doğru küçülür.
• Sıcaklık ekvatordan kutuplara doğru azalır.
• Güneş ışınlarının kat ettiği yol ekvatordan kutuplara doğru artar(tutulma kutuplara doğru artar).
• Güneş ışınlarının aydınlattığı yüzey ekvatordan kutuplara doğru genişler.
• Dünya’nın küresel yapısından dolayı, yerden yükseldikçe görüş alanı genişler.
• Ardışık meridyenler arasındaki mesafe, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
• Paralel dairelerinin uzunluğu Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe küçülür.
• Çizgisel hız, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
• Bir noktadan hep aynı yöne gidilirse tekrar aynı noktaya ulaşılır.
• Kürenin düzleme aktarılmasından dolayı harita çizimlerinde hatalar meydana gelir.
• Ay tutulması esnasında Yer’in Ay üzerine düşen gölgesi küresel bir şekilde görülür.
Not: Kuzey Yarım Küre’de Kutup Yıldızı’nın görünüm açısı Ekvator’dan Kuzey Kutbu’na doğru gidildikçe büyür. Kuzey
Yarım Küre’de Kutup Yıldızı’nın görünüm açısı, bulunulan enlem derecesini verir. Örneğin Hatay’da 36, Sinop’ta 42
derece ile görülür.

DÜNYA’NIN ŞEKLİ

İki çeşit hareketi bulunur.
1. Günlük Hareket: Dünyanın ekseni etrafındaki tam bir dönüşüdür.24 saat sürer. Batıdan doğuya doğru döner.
Dünyanın ekseni çevresindeki bir günlük hareketine Rotaiton adı verilir.
Dünya batıdan doğuya doğru döndüğünden; Ÿ
• Doğudaki merkezlerin yerel saati batıdaki merkezlere göre daha ileri olur.
• Coğrafi yönler oluşur. Ÿ
• Sürekli rüzgârlar (buna bağlı) okyanus akıntıları Kuzey Yarım Küre’de hareket yönünün sağına, Güney Yarım Küre’de
ise hareket yönünün soluna doğru sapar.
Dünya’nın Günlük Hareketinin Sonuçları
• Gece ve gündüz ard arda meydana gelir.
• Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı gün içinde değişir.
• Cisimlerin gün içindeki gölge uzunlukları değişir.
• Günlük sıcaklık farkları oluşur. (Buna bağlı kayaçlarda fiziksel ayrışma, meltem rüzgârları oluşur.)
• Okyanuslarda halkalar meydana gelir.
• Sürekli rüzgârların yönlerinde sapmalar olur.
• 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç kuşakları oluşur.
• 30° enlemlerinde Dinamik Yüksek Basınca bağlı çöller oluşur.
Not: Dünyanın kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru dönerken bir de topaç gibi saat ibresinin yönünde baş sallayarak hareket etmesine presesyon hareketi denir. Bu baş sallama hareketinin bir dönmesi veya dolanması 25.800
yıl sürer. Presesyon hareketi ayrıca büyük iklim değişiklikleri üzerinde de etkili olan unsurlardan biridir.

DÜNYA’NIN HAREKETLERİ

Yıllık Hareket: Dünya’nın Güneş etrafındaki tam bir turunu ifade eder. Bu tur 365 gün 6 saat (1 yıl) sürer. Dünyanın
güneş çevresinde bir yıllık süren bu hareketine revolusyon da denir.
Yörünge: Dünya’nın Güneş etrafında dönerken izlediği elips şeklindeki yola yörünge denir. Yörüngenin şekli yumurtaya benzeyen elips şeklindedir. Bu elips şeklindeki yörünge düzlemine de ekliptik düzlem denir.

Yörüngesinin Elips Şeklinde Olmasının Sonuçları

• Dünya’nın yıllık hareketi sırasında, Güneş’e olan mesafesi değişir. Dünya, 3 Ocak’ta Güneş’e en yakın konuma (günberi = perihel) ulaşır. 4 Temmuz’da ise Dünya, Güneş’e en uzak konuma(günöte = afel) ulaşır.
• Dünya’nın Güneş’e yaklaşmasıyla(çekim kuvveti) yörüngedeki hızı artar, uzaklaştığında da hızı azalır.
• Eylül ekinoksu iki gün gecikmeyle 23 Eylül’de gerçekleşir.
• Yarım kürelerde mevsim süreleri değişir (Kuzey Kutup Noktasında sürekli gündüzlerin süresi 186 gün, Güney Kutup
Noktasında 179 gün sürer).
Eksen Eğikliği: Ekvator ile Ekliptik düzlemi(yörünge düzlemi) arasındaki 23° 27’lık açı farkına eksen eğikliği denir.
Eksen Eğikliğinin Sonuçları
• Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir.
• Bunun sonucunda mevsimler oluşur.
• Aydınlanma çemberinin sınırı da mevsimlere göre değişir.
• Dönencelerin ve kutup dairelerinin sınırları belirlenir.
• Matematik iklim kuşakları ortaya çıkar.
• Güneş’in doğuş ve batış yerleri ile saatleri de yıl boyunca değişir.
• Gece-gündüz süreleri arasında fark oluşur.
• Özel tarihler ortaya çıkar.
• Yıllık sıcaklık farkları ortaya çıkar.(Muson İklimi ortay çıkmıştır)
Not: Yer eksenin eğik olması güneşin çekim kuvvetinin yerin tam merkezine rastlamamasının sonucudur.

Eksen Eğikliği Daha Az Olsaydı (15° Derece Olsaydı)

• Dönenceler 15° enlemlerinden, kutup daireleri 75° enlemlerinden geçerdi.
• Orta kuşak genişler, Kutup ve Tropikal kuşak daralırdı.
• Ekvatoral bölgede sıcaklık ortalamaları artardı.
• Türkiye’de (Orta kuşakta) yaz mevsiminde sıcaklık ortalamaları azalır, kış mevsiminde sıcaklık ortalamaları artardı.
• Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl içinde daha az değişirdi.
• Yıllık sıcaklık farkları azalırdı.
• Gece ile gündüz süreleri arasındaki fark azalırdı.
• Aydınlanma çizgisi daha az yer değiştirirdi.

Eksen Eğikliği Daha Fazla Olsaydı (30° Derece Olsaydı)

• Dönenceler 30° enlemlerinden, kutup daireleri 60° enlemlerinden geçerdi.
• Orta kuşak daralır, Kutup ve Tropikal kuşak genişlerdi.
• Türkiye’de (Orta kuşakta) yaz mevsiminde sıcaklık ortalamaları artar, kış mevsiminde sıcaklık ortalamaları azalırdı.
• Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl içinde daha fazla değişirdi.
• Yıllık sıcaklık farkları artardı.
• Gece ile gündüz süreleri arasındaki fark artardı.
• Aydınlanma çizgisi daha fazla yer değiştirirdi.
Eksen Eğikliği Olmasaydı(0° Derece Olsaydı)
• Mevsimler olmazdı.
• Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl içinde değişmezdi.
• Yıllık sıcaklık farkları olmazdı.
• Gece ile gündüz süreleri sürekli eşit olurdu.
• Aydınlanma çizgisi daima kutup noktalarından geçerdi.

21 Haziran Durumu(Yaz solstisi)

• Güneş ışınları öğle vakti Yengeç Dönencesi ‘ne (23° 27′ kuzey
paraleli) dik gelmektedir.
• 21 Haziran’dan sonra KYK’de yaz, GYK’de ise kış mevsimi başlar.
• Türkiye’de yaz mevsimi başlar.
• Yengeç Dönencesi üzerinde yatay bir düzleme dik yerleştirilen bir
çubuğun saat 12.00’de gölgesi oluşmaz.
• Aydınlanma çemberi, kutup dairelerinden teğet geçer.
• KYK’deen uzun gündüz, en kısa gece; GYK’deise en uzun gece, en kısa gündüz yaşanır.
• Kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar.
• Kuzey Kutup Dairesi ile Kuzey Kutup Noktası arasında kalan yerler tamamen aydınlık, Güney Kutup Dairesi ile Güney Kutup Noktası arasında kalan yerler tamamen karanlıktır.
Not: 21 Haziran’da Güneş ışınlarının atmosferdeki tutulma oranı, Yengeç Dönencesi üzerindeki yerlerde en az olur.

21 Aralık Durumu(Kış solstisi)

• Güneş ışınları öğle vakti Oğlak Dönencesi ‘ne (23° 27′ güney paraleli) dik gelmektedir.
• 21 Aralık’tan sonra KYK’de kış, GYK’de ise yaz mevsimi başlar.
• Türkiye’de kış mevsimi başlar.
• Oğlak Dönencesi üzerinde yatay bir düzleme dik yerleştirilen bir
çubuğun saat 12.00’de gölgesi oluşmaz.
• Aydınlanma çemberi, kutup dairelerinden teğet geçer.
• KYK’de en kısa gündüz; GYK’de ise en uzun gündüz yaşanır.
• Güneye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar.
• Güney Kutup Dairesi ile Güney Kutup Noktası arasında kalan yerler tamamen aydınlık, Kuzey Kutup Dairesi ile Kuzey Kutup Noktası arasında kalan yerler tamamen karanlıktır.
Not: 21 Aralık’ta Güneş ışınlarının atmosferdeki tutulma oranı, Oğlak Dönencesi üzerindeki yerlerde en az olur.

21 Mart Durumu

• Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açıyla gelir.
• Kuzey Yarım Küre’de ilkbahar, Güney Yarım Küre’de sonbahar
mevsimi başlar.
• Dünya’nın her yerinde gece gündüz eşitliği(Ekinoks) yaşanır.
• Aynı boylam üzerinde bulunan yerlerde Güneş aynı anda doğar
ve aynı anda batar.
• Aydınlanma çemberi Kutup Noktalarına teğet geçer.
• Güneş tam doğudan doğar, tam batıdan batar.

23 Eylül Durumu

• Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açıyla gelir.
• Kuzey Yarım Küre’de sonbahar, Güney Yarım Küre’de ilkbahar
mevsimi başlar.
• Dünya’nın her yerinde gece gündüz eşitliği(Ekinoks) yaşanır.
• Aynı boylam üzerinde bulunan yerlerde Güneş aynı anda doğar
ve aynı anda batar.
• Aydınlanma çemberi Kutup Noktalarına teğet geçer.
• Güneş tam doğudan doğar, tam batıdan batar.