TYT BİYOLOJİ HÜCRE
KONU ANLATIM – SORU ÇÖZÜMÜ PDF

[Konu ile ilgili PDF sayfanın en alt kısmındadır] NOT: Sizlere daha iyi ve güncel ders notu sunabilmek için kendimizi sürekli yeniliyoruz. Sizlerde son eklenen güncel ders notları ve eğitim haberlerinden anında haberdar olmak istiyorsanız sitemize Üye Olarak bildirimlerden anında haberdar olabilirsiniz. ÜYE OLMAK İÇİN TIKLAYIN

Hücre

Canlılarda en küçük yapı ve işlev birimi hücre dir. Çok hücreli organizmaların hücreleri ökaryot, mavi-yeşil alg hücreleri prokaryottur. Ökaryot hücrede çekirdek maddesi sitoplazmadan belirli bir zar ile ayrılmıştır. Ribozom ve diğer sitoplazmik organeller bulunur. Metabolik olayların bir kısmı sitoplazmada bir kısmı da bu organellerin içerisinde gerçekleşir. Protistalar, fungiler, bitkiler ve hayvanlar bu tip hücreler taşıyan canlılardır.

Prokaryot hücrede ise çekirdek maddesi sitoplazmadan belirli bir zar ile ayrılmamıştır. Ribozomdışında sitoplazmik organel yoktur. Bütün metabolik olaylar sitoplazmada geçer.

Hücrenin Yapısı

Şimdi ökaryot hücrenin yapısını ve organellerinin kısaca işlevlerini tanıyacağız. Ökaryot hücre üç ana bölüme ayrılarak incelenir. Bu bölümler;

1. Hücre zarı
2. Sitoplazma
3. Çekirdek

Hücre Zarı

Kimyasal bileşiminde protein ve yağ (lipit) bulunur. Proteinler yerleşim durumuna göre iki çeşittir. Bir kısmı yağ tabakasının içine gömülmüştür. Lipitler ise genellikle fosfolipitler halinde ve zarın orta kısmında iki tabaka halinde bulunur. Zarın bu yapısına mozaik zar modeli denir. Hücre zarı madde alış verişini ve dış ortamla teması sağlayan, hücreyi dağılmaktan ve dış etkenlerden koruyan yapıdır. Hücrenin ihtiyaçlarına göre farklılaşır, fonksiyonlarına göre şekillenir. Seçici geçirgen olması dışarıdan kontrollü olarak besin almasına dışarıya da belli bazı artıkları vermesine olanak verir. Örneğin dışarıdan protein değil ama aminoasit alabilir.

• Hücre zarının diğer bazı özellikleri şunlardır:
• Yağda çözünebilen maddeler, çözünemeyen maddelere oranla daha kolay geçerler.
• Nötr tanecikler iyonlardan daha kolay geçer.
• Kompleks organik moleküller (glikojen, nişasta, selüloz, protein, yağ) hücre zarından geçemez.
• Küçük moleküller büyük moleküllerden daha kolay geçer.
• Bir maddenin sitoplazmadaki ve dış ortam sıvısındaki yoğunluğu maddenin zardan geçişini etkiler.

Hücre zarı için belirlenen bu özelliklerin hepsi bütün hücreler için geçerlidir. Ayrıca çekirdek zarı ve sitoplazmik organellerin etrafını çevreleyen zarlar da birim zar yapısında oldukları için bu özelliklerin tümünü içerirler. Aşağıdaki şekilde basitçe bir hücre zarı gösterilmiştir.

Hücre çeperi (Selülozik zar)

Bitkisel hücrelerin en dış kısmında bulunur. Temel yapı maddesi selülozdur. Bitkinin yaşadığı ortama göre lignin, süberin ve kitin maddeleri de yapısına iştirak eder. Hücre çeperi ölüdür. Seçici geçirkenlik özelliği yoktur. Madde alış verişi çeper üzerindeki basit geçitlerle sağlanır. Bu çeper hücrenin daha uzun ömürlü ve dayanaklı olmasını sağlar.

Sitoplazma

Hücredeki metabolik olayların meydana geldiği uygun ortamdır. Yarı akışkan ve kolloidal bir sıvıdır. Bileşiminde en çok su bulunur. Su miktarı canlının yaşadığı ortama göre değişir. Spor ve kuru tohum hücrelerinde su miktarı oldukça düşüktür. İnsan hücrelerinin sitoplazmasındaki su oranı % 65 civarındadır. Suyun dışında sitoplazmada aşağıdakiler bulunur;

• Proteinler, aminoasitler, enzimler.
• Glukoz, fruktoz, maltoz, sükroz, nişasta (bitkisel hücrelerde)
• Glukoz, galaktoz, laktoz, glikojen (hayvansal hücrelerde)
• Yağ asidi, gliserin, yağ.
• Madensel tuzlar, çeşitli iyonlar, vitaminler.
• Metabolizma artıkları (NH₃, O₂, CO₂ vb.)

Sitoplazmik organeller

Sitoplazma içerisinde çeşitli işlevleri yapmak üzere bitki ve hayvansal hücrelerde genelde aşağıdaki organeller gelişmiştir.

Mitokondri	Enerji üretmek
Plastitler	Organik madde sentezi ve depolanması
Ribozom	Protein sentezi
Lizozom	Hücre içi sindirim ve hücre içi savunma
Sentrozom	Hücre bölünmesinde iğ iplikleri oluşturma
Koful	Besin depolama veya suyun fazlasını tutma
Golgi aygıtı	Besin depolama ve salgı yapma
Endoplazmik retikulum	Hücre içi iletimini sağlar

Mitokondri

Oksijenli solunum olayının içerisinde geçtiği organeldir. Sitoplazmadaki sayıları hücrenin enerji ihtiyacı ile doğru orantılı bir değişim gösterir. Bakteri, mavi-yeşil alg ve memeli alyuvarlarında bulunmaz. Çift katlı zar sistemiyle çevrilmiştir. İç zar “krista” denen ve enerji üretim yüzeyini büyüten çok sayıda kıvrım oluşturmuştur. Matriks adı verilen sıvı ile doludur. Bu sıvının içerisinde mitokondrial DNA, RNA ve ribozom bulunur. Mitokondriler, DNA’dan dolayı kendilerini eşleyebilir ve hücre içindeki sayılarını arttırabilirler. İç zarın üzerinde Krebs çemberi reaksiyonlarını yürüten enzimler bulunur.

Plastitler

Bitkisel hücrelerde değişik fonksiyonları üstlenecek şekilde özelleşmiş organellerdir. Klorofil taşıyan ve yeşil renkli olana kloroplast, kırmızı, sarı veya turuncu pigment taşıyanlara kromoplast, pigment taşımayan ve renksiz olanlarına da lökoplast adı verilir. Görev açısından en önemli plastit çeşidi kloroplasttır. Bitkilerin ışık alabilen yeşil renkli kısımlarında bulunur. Mitokondriler gibi çift zar sistemiyle çevrilmiştir. İçinde stroma denilen sıvı bulunur. Işık enerjisinden daha çok faydalanabilmek için granum lamelleri gelişmiştir. Klorofil molekülleri granumların üzerine yerleşmiştir.

Klorofil molekülleri bitkiye yeşil rengi veren moleküllerdir ve ışık enerjisini kimyasal enerjiye çevirirler. En önemlileri klorofil a ve klorofil b dir. Kloroplastların içerisinde ayrıca DNA, RNA, ribozom, glukoz ve nişasta molekülleri bulunur. Fotosentez reaksiyonları ve bu reaksiyonlarla ilgili enzimlerin tümü kloroplastlarda bulunur. Fotosentezin özet denklemi şu şekildedir. 6CO₂ + 6H₂O → C₆H₁₂O₆ + 6O₂

Ribozom

Hücrenin en küçük organelleridir. Etrafında birim zar yapısı mevcut değildir. Her ribozom biri büyük ve proteinten yapılmış, diğeri ise küçük ve rRNA’dan yapılmış iki alt birimden oluşmuştur. Bu iki birim birbirine mRNA vasıtasıyla bağlanabilir. Sitoplazmada gruplar halinde, endoplazmik retikulum (ER) zarı üzerinde ve çekirdek zarı üzerinde bulunurlar. Virüsler dışındaki bütün canlılarda ribozom vardır. Protein ve enzim sentezinin üzerinde yapıldığı organeldir.

Lizozom

Tek tabakalı zarla çevrilmiş, içerisinde karbonhidrat, yağ ve protein gibi maddeleri parçalayan enzimler bulunan keseciklerdir. Bu enzimler ribozomlar üzerinde sentezlenir, endoplazmik retikulum veya golgiden kaynaklanan torbacıklar halinde sitoplazmaya verilirler. Lizozomların parçalanması ya da tahrip olması halinde dışarıya çıkan enzimler organik molekülleri parçalayarak hücrenin ölümüne neden olurlar. Hücreye pinositoz veya fagositoz yoluyla alınan sindirim kofulundaki besinler lizozomlardan akıtılan enzimlerle yapıtaşlarına parçalanırlar. Bu olaya hücre içi sindirim denir.

Sentrozom

Çekirdeğin yakınında yer alan ve hayvansal hücrelerin büyük bir kısmında bulunan organeldir. Birbirine dik iki silindir halinde görülür. Bu silindirlere sentriol denir. Sentriollerin her biri 3’erli gruplar halinde 9 adet iplikten oluşmuştur. Sentrozom, hücre bölünmesi sırasında iğ ipliklerini oluşturur ve kromozomların kutuplara doğru çekilmesini sağlar. Bazı ilkel bitkilerde de sentrozoma rastlanmıştır. Fakat çiçekli bitkilerde sentrozom bulunmaz.

Koful

İçi sıvı dolu organellerdir. Yaptıkları görevlere göre adlandırılırlar. Besin kofulu özellikle tek hücrelilerde bulunur. Pinositoz ve fagositoz ile alınan besinler besin kofulunda yer alır. Bitkilerde buna benzer kofullar artık maddeleri ve renk pigmentlerini toplar. Hücrenin turgor haline gelmesini sağlar. Vurgan kofullar genellikle tatlı sularda yaşayan tek hücrelilerde bulunur. Bu kofullara kontraktil koful da denir. Fazla suyun dışarı atılması görevini üstlenirler. Bitkisel hücrelerin kofulları büyük, sayıları azdır. Hayvansal hücrelerde ise daha çok sayıda ama daha küçük kofullar bulunur.

Golgi Aygıtı

Üst üste gelmiş tabakalardan oluşmuştur. Bu tabakaların her birine diktiyozom denir. Granülsüz endoplazmik retikulum golgi aygıtlarını meydana getirir. Çeşitli karbonhidratların, yağların ve salgı maddelerinin sentezlendiği veya depolandığı yerlerdir. Salgı yapan hücrelerde golgi aygıtı sayısı fazladır. Ergin sperm hücresinde ve kan hücrelerinde golgi aygıtı bulunmaz.

Endoplazmik Retikulum (ER)

Hücre içerisinde uzanan kanal veya borucuklardır. Hücre içi madde dağıtımı ile hücrenin mekanik etlilere karşı daha dayanıklı olmasını sağlar. Çekirdek zarından meydana gelir. Üzerinde ribozom taşıyanlarına granüllü ER, taşımayanlarına ise granülsüz ER denir. Granüllü endoplazmik retikulumların çok olduğu hücrelerde protein sentezi fazladır.

Çekirdek

Sitoplazmadan çift katlı zar sistemiyle ayrılmıştır. Ancak prokaryot hücrelerde böyle bir zar yoktur. Dış zar endoplazmik retikulumun devamıdır. İç zar ise düz bir yapıdadır. Ribozomlar dış zar yüzeyinde yer alırlar. Çekirdeğin zar sistemi, çekirdeğin iç ve dış ortamı arasındaki bağlantıyı sağlamak için por (gözenek) denilen delikler oluşturmuştur. İnsanda beynin görevini hücrede çekirdek üstlenmiştir.

Kısaca çekirdek hücrenin yönetim merkezidir. Yapılan deneylerde çekirdeği çıkarılan hücrenin bir süre sonra öldüğü görülmüştür. Çekirdeğin yapısını oluşturan diğer kısımlar çekirdek özsuyu, çekirdekçik ve kromatin ipliklerdir. Çekirdek özsuyu kimyasal bileşim açısından sitoplazmaya benzer.Çekirdekçik protein ve RNA’dan meydana gelmiştir. Çekirdekçiğin büyüklüğü canlının ve hücrenin türüne göre değişiklik gösterir. Çekirdekçik hücre bölünmesi sırasında tamamen kaybolur. Çekirdekçik ışığı kuvvetlice kıran bir bölgedir. Hücre içinde sayıları bir veya birkaç tane olabilir. Protein sentezinde büyük rol oynamaktadır. Protein sentezinin fazla olduğu hücrelerde çekirdekçik büyük veya çekirdekçik sayısı fazladır.

Çekirdekte yer alan kromatiin iplikleri hücrenin en önemli yapılarıdır. Her canlıda farklı nitelikte olan bu mikroiplikler hücre bölünmesi sırasında kısalıp kalınlaşır. Bu hallerine kromozom adı verilir. Kromozomların kimyasal yapısında DNA, RNA ve protein bulunur. Dış kısımlarında matriks kılıf, iç kısımlarında ise matriks sıvısı bulunur. En önemli özellikleri kalıtımın temel birimi olan genleri taşımalarıdır.

Diploid (2n) canlıların vücut hücrelerinde her kromozomdan iki tane bulunur. Bu kromozomlara homolog kromozom adı verilir. Örneğin insanın vücut hücrelerinde 2n=46 tane kromozom bulunur. Üreme hücrelerinde ise her kromozomdan bir tane bulunur. Bu dip hücrelere haploid veya monoploid hücre denir ve n ile gösterilir. Örneğin insanın sperm hücresinde n=23 tane kromozom bulunur.

• Kromozomların şekli, büyüklüğü ve sayısı her tür için sabittir. Fakat türleri farklı olan iki canlının kromozom sayısı aynı olabilir.
• Eşeyli yolla üreyen hiçbir canlının kromozomu nitelik açısından başka bir canlıyla aynı değildir.
• Homolog kromozomların aynı genleri karşılıklı olarak aynı bölgelerde (lokus) bulunurlar.
• Vücut hücrelerinde aynı kromozomdan bir çift bulunduğundan aynı özelliğe etki eden genlerden de birer çift bulunur.
• Haploid bazı canlılar da bulunmaktadır. Örneğin erkek arılar haploiddir. Erkek arılarda her karakter birer genle kalıtıllır.

Bitkisel hücre ve hayvansal hücre arasındaki farklar

1. Bitkisel hücrelerin en dış kısmında selülozdan oluşmuş bir çeper bulunduğu halde hayvansal hücrelerde bulunmaz.
2. Bitkisel hücrelerde bulunan plastitler hayvansal hücrelerde bulunmaz.
3. Hayvansal hücrelerde ve ilkel bitkilerde görülen sentrozom çiçekli bitkilerde görülmez.
4. Bitkisel hücrelerin kofulları büyüktür ve sayıları genellikle bir tanedir. Hayvansal hücrelerde kofulların sayısı birden fazladır ve kofulların hacimleri küçüktür.
5. Bitkisel hücrelerde selüloz, nişatsa, lingin, sükroz ve maltoz gibi moleküller bulunur. Hayvansal hücrelerde ise glikojen ve laktoz gibi moleküller yapıya iştirak eder.

 

Bu ders notumuzda Hücre nedir?, Hücre teorisi, Hücre zarının görevleri ve yapısı, hücre zarını oluşturan yapılar, hücre zarında madde geçişi (Difüzyon, Osmoz, Kolaylaştırılmış Difüzyon, Aktif Taşıma, Endositos, Ekzositoz),Hücre Çeperi Bitkisel ve hayvansal hücrelerin karşılaştırılması, Prokaryot, Ökaryot Hücre konu ile ilgili daha fazla bilgiyi ders notumuzda bulabilirsiniz.

HÜCRE

Canlıların  canlılık özelliği gösteren en küçük yapı birimidir.( Virüsler hariç)

 

Şekil: Bir hayvan Hücresinin Yapısı

Hücre Teorisi:

• Canlılar hücre veya hücrelerden meydana gelir.
• Var olan hücreler eski hücrelerin bölünmesi ile oluşur.
• Kalıtım materyali (DNA) hücrede bulunur.
• Hücrenin kimyasal bileşeninde karbonhidrat, yağ , protein, enzim, vitamin, nükleik asit, baz, tuz, su ve mineraller bulunur.
• Hücreler tek başına yaşayabildikleri gibi başka hücrelerle de ilişki kurabilir.

Hücre Zarı:

Hücrenin etrafını çevreleyen seçici, geçişken, esnek ve canlı bir yapıdır.Çift katlı yağ tabakası içine gömülmüş, protein moleküleri ve porlardan meydana gelir. Protein üzerinde hücrelerin birbirini tanımasını sağlayan ve hücre içinde girerek maddeleri tanıyan glikoprotein denilen yapılar bulunur.

Şekil : Hücre Zarının Akıcı-Mozaik Yapısı

Hücre Zarının Özellikleri:

• Seçici geçiş kendir.
• Hareket etme özelliğine sahiptir.
• Girintili ve çıkıntılı bir yüzeye sahiptir.
• Yırtılırsa kendini tamir eder.
• Hücre zarları birbirine yapışık değildir.

Hücre Zarının Görevleri:

• Hücreyi dış etkilerden korur.
• Hücreyi bir arada tutar.
• Madde alışverişini düzenler.
• Ozmatik basıncı ayarlar (Su almayı isteme)
• Yabancı proteinleri tanır.

Hücre Zarından Oluşan Yapılar:

• 1:Mikrovillus:Hücre zarının dışarıya doğru uzattığı küçük uzantılardır. İnce bağırsaklarda besinlerin emilmesini soluk borusunda solunan hava içindeki tozlar tutulmasını sağlar.
• 2:Sil: Bir hücreli canlılarda hareketi sağlayan küçük uzantılarda.
• 3:Kamçı: Öglenada hareketi sağlayan uzun uzantıdır.

Hücre Zarından Madde Geçişi:

• Hücre zarından büyük molekülleri (Karbonhidrat, yağ, protein) geçemez, küçük moleküller (Glikoz, aminoasit, yağ asidi, gliserol, vitamin) geçer.
• Nötr moleküller iyonlara göre daha kolay geçer.
• Negatif iyonlar pozitif iyonlardan daha kolay geçer.
• Yağda çözünenler suda çözünenlerden daha kolay hücre zarından geçer.
• Yağda çözünen maddeler hücre zarından en kolay geçen maddelerdir.

Hücre Çeperi:

• Bakteri, mantar ve bitkilerde bulunur.
• Yapısı selülozdan oluşur.
• Hücreye destek ve şekil verir.
• Hücre çeperi cansızdır.
• Hücre zarları gibi geçiş kendir.
• Golgi tarafından üretilir.

Bitkisel Hücreler ve Hayvansal Hücreler Arasındaki Fark:

Bitkisel Hücreler: Sentrozom bulunmaz Hücre çeperi vardır. Koful büyük ve az sayıdadır. Plastitler vardır. Lizozomu yoktur. Köşeli yapıdadır. Bulunmaz Ara lamel bölünür. Fotosentez yapar. Nişasta ve selüloz yaparlar

Hayvansal Hücreler Sentrozom bulunur. Hücre çeperi yoktur Küçük ve çok sayıda bulunurlar Plastitler  yoktur. Lziozom bulunur. Yuvarlaktır. Kamçı, sil, yalancı ayak bulunur. Boğumlanarak bölünür. (Dıştan içe) Fotosentez yapmazlar Glikojen yaparlar

Prokaryot Hücre:

• Sitoplazma, zar, ribozom, DNA, RNA bulunur. Çekirdekleri yoktur. Ribozom dışında organelleri yoktur. Ör: mavi-yeşil algler.

Ökaryot Hücre:

• Zar, çekirdek, sitoplazma ve bütün organelleri bulunan hücrelerdir. Ör: Mavi-yeşil algler dışında bütün canlılarda bulunurlar.

Hücre Zarından Madde Alışverişi:

1:Difüzyon: Maddelerin çok oldukları yerden az oldukları yere geçmesidir. Enerji harcanmaz. Canlı cansız ortamlarda gerçekleşir. İki ortam arasında denge sağlanıncaya kadar devam eder. Yoğunluk farkının fazla olması; sıcaklık, basınç ve difüzyon hızını artırır.

2: Osmoz: Suyun hücre zarından difüzyonuna osmoz denir. Su molekülleri çok oldukları yerden az oldukları yere geçerler.

Hücreler bulundukları çözelti çeşidine göre su kaydedilir veya alabilir.

Çözelti Çeşitler:

a)     İzotonik Çözelti: Hücreyle aynı yoğunluktaki çözeltilerdir. Bu çözeltilerde madde ve su alışverişi olmaz.

b)     Hipotonik (az yoğun) Çözelti: Hücreye göre yoğunluğu az olan çözeltilerdir. Bu tür çözeltilerde hücre su alarak şişer.

c)     Hipertonik (Çok yoğun) Çözelti: Hücreye göre yoğunluğu fazla olan çözeltilerdir. Bu tür çözeltilerde hücre su vererek büzüşür.

• Osmatik Basınç:
• Hücrelerin su alma isteğine denir Ozmatik basınç ile Turgor basıncı birebirine terstir

Emme Kuvveti= Osmatik Basınç- Turgor Basıncı

• Turgor Basıncı : Bitkisel hücrelerde su alıp şiştikçe hücre zarı, çeperi dışarıya doğru iter. Hücre çeperini de hücre zarını içeri doğru iter bu Karşılıklı itişme kuvvetine turgor basıncı denir.

Osmoz sonucunda  2 olay meydana gelir

1. Plazmoliz : Hipertonik çözelti içine konan hücrelerin, su kaybederek büzüşmesine Plazmoliz denir.
2. Deplazmoliz: Plazmalize uğramış bir hücre saf su içine konursa su alarak şişer ve eski haline almasına deplazmoliz denir. Hayvansal hücreler deplazmoliz durumunda bırakılırsa su almaya devam eder ve patlar bu olaya Hemoliz denir. Bitkisel hücrelerde Hemoliz görülmez çünkü hücre çeperleri vardır.

3:Kolaylaştırılırmış Difüzyon: Hücre zarının yapısındaki taşıyıcı proteinler yardımı ile maddelerin hücre içine alınmasıdır.Bu yolla glikoz ve aminoasitler hücre içine taşınır.

4: Aktif Taşıma: maddelerin az olduğu yerden çok oldukları yere enerji harcayarak geçmesidir. Bu olayda ATP harcanır. Canlı hücrelerde gerçekleşir ve enzim kullanılır.

5:Endositoz: Hücre zarından geçemeyecek maddelerin zarda çöküntü oluşturarak hücre içine alınmalarıdır. Hücre içine alınan bu maddeler. Besin kofulu haline gelir daha sonra Lizozom tarafından sindirilir. Bu olayda ATP harcanır.

a)     Fagositoz: Endositozla hücre içine katı maddeler alınıyorsa bu olaya Fagositoz denir.

b)     Pinositoz: Endositozla hücre içine sıvı maddeler alınıyorsa bu olaya pinositoz denir.

6: Ekzositoz: Hücrede oluşan artık maddeleri hücre dışına atılmasıdır. Bu olayda ATP harcanır.

Kaynak İndirme Bilgileri Site: www.derscalisiyorum.com.tr Dosya İçeriği: Hücre Dosya Boyutu/Türü: 408 KB/ PDF Dosya İndirme Linki: Tıklayınız.