Haber ve Dilek Kiplerinde Olumluluk-Olumsuzluk
Olumlu Cümle
Eylemin ya da yargının gerçekleştiğini, gerçekleşmekte olduğunu ya da gerçekleşeceğini bildiren cümlelerdir.
“Otobüs, yolcularını köy meydanında indirdi.”cümlesinin yüklemine baktığımızda “indir-” eyleminin gerçekleştiğini görüyoruz. O hâlde bu, anlamına göre olumlu bir cümledir.
“Konuklarını bu salonda ağırlayacak.”cümlesinde “ağırla-” eyleminin gerçekleşeceği belirtilmiştir. Dolayısıyla bu cümle, anlamına göre olumlu bir cümledir.
“Bu ayakkabı çok sağlammış.” cümlesinin yüklemini inceleyelim; burada “sağlam olma” yargısının gerçekleştiğini görüyoruz. Buna göre cümle, anlamca olumludur.
“Romanın anlatımı çok akıcıydı.”“Son günlerde biraz dalgındı.”
“Bu filmden çok etkilenmişler.”
cümlelerinde de yargının gerçekleştiğini görüyoruz. Dolayısıyla bu cümleler de anlamına göre olumludur.
Olumsuz Cümle
Yargının veya eylemin gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini bildiren cümlelere olumsuz cümle denir. Cümleler genellikle “-ma, -me” eki, “yok, değil” sözcükleri gibi unsurlarla anlamca olumsuz yapılır.
“Yazarın son romanını henüz okumadım.” cümlesi anlamına göre olumsuz bir cümledir, “-ma” olumsuzluk ekinden de anlaşılacağı gibi “okuma” eylemi gerçekleşmemiştir.
“Bu şoför pek dikkatli değil.” cümlesi de anlamca olumsuzdur, “dikkatli değil” yükleminden, “dikkatli olma” yargısının gerçekleşmediğini anlıyoruz.
“Eve geç geleceğini neden haber vermedin?” “Hastanede hiçbir doktor yoktu.” “Ne kitap ne gazete okuyor.” “Bu eşyalar bizim değilmiş.” “Bu topraklar gerçekten verimsizmiş.”cümleleri de anlamına göre olumsuzdur.
Kimi cümleler biçimce olumsuz olduğu hâlde anlamca olumludur. Bu tür cümlelerde genellikle iki olumsuzluk unsuru bulunur.
“Bizimle gelmeyi o da istemiyor değil.” cümlesinde “-me” olumsuzluk eki ve “değil” sözcüğü olmak üzere iki olumsuzluk unsuru vardır. Ancak cümlenin anlamına baktığımızda yüklemde “istiyor” anlamının olduğunu görüyoruz. Dolayısıyla bu cümle biçimce olumsuz, anlamca olumludur.
“Böyle güzel bir etkinliğe hiç katılmaz mıyım?” cümlesi de biçimce olumsuzdur. Çünkü yüklemde olumsuzluk eki kullanılmıştır. Fakat cümle “katılırım” anlamını taşımaktadır. Dolayısıyla bu cümle de biçimce olumsuz, anlamına göre olumludur.
“Bu konuyu anlamayacak değilim.” “Bu kadar küçük çocuk dövülür mü hiç?” “Onun neler yapmak istediğini bilmez miyim?”cümleleri de yapıca olumsuz olduğu hâlde anlamca olumludur.