9.Sınıf Bildirdikleri Kiplere Göre Cümleler Konu Anlatımlı Ders Notları

Bildirdikleri kiplere göre cümleler genel olarak 4 gruba ayrılır. Bu gruplamada cümleler kullanıldıkları özelliklere göre sıralanırlar. Bu gruplama şu şekildedir. Haber Cümleleri Dilek-İstek Cümleleri Haber ve Dilek Kiplerinde Soru Haber ve Dilek Kiplerinde Olumluluk ve Olumsuzluk

Bildirdikleri Kiplere Göre Cümleler
Bildirdikleri kiplere göre cümleler genel olarak 4 gruba ayrılır. Bu gruplamada cümleler kullanıldıkları özelliklere göre sıralanırlar. Bu gruplama şu şekildedir.

Haber Cümleleri
Dilek-İstek Cümleleri
Haber ve Dilek Kiplerinde Soru
Haber ve Dilek Kiplerinde Olumluluk ve Olumsuzluk

HABER CÜMLELERİ

Haber verme, bilgi aktarma amacıyla oluşturulan cümlelerdir. Bu cümleler, bir eylemin gerçekleştiğini, gerçekleşmekte olduğunu, gerçekleşeceğini bildirir. Kişi, birine bir düşünce ve duygu açıklayacağı zaman bu tür cümleleri kullanır. Ders kitapları, öğretici metinler, gazete yazıları, haber dergileri, televizyonun haber bültenlerindeki metinler haber cümleleriyle yazılır. Bunların yüklemi, haber kiplerinden biriyle çekimlenmiş bir fiildir. Haber cümleleri bilgi vermek veya bir konuda bilgisinin olduğunu belirtmek için söylenir. Cümlede verilen bilgiler doğru ya da yanlış olabilir. Bu onun haber cümlesi niteliğini engellemez.

Karşı kıyıdakiler kavga ediyor.
Koltukta uyumuşsun.
Yarın yazılı var.
Haber cümlesinin yüklemi fiilin dışındaki sözcüklerden, yani isim grubundan da olabilir. İsmin yüklem olması ek-fiille gerçekleşir.

Yeni kurulacak uydu kentin adı Yeşil Oba’ymış.
Yazarın son kitabında ilginç olaylar var.
Haber cümlelerinde dil daha çok göndergesel (ilk anlam) işlevde kullanılır. Yan anlamlı kelimeler pek kullanılmaz.

Kanser için yeni bir tedavi metodu geliştirildi.
Üç ay sonra kentimizde büyük bir fuar düzenlenecek.
Haber cümlelerinde kelime ve kelime grupları göndergesel işlevde kullanıldığında cümlenin anlamı nesneldir.

Orta Anadolu karasal iklimin görüldüğü bir bölgedir. Gece gündüz arasında ısı farkı çoktur. (Nesnel)

Göndergesel işlev heyecana bağlı işlevle zenginleştirilirse bilgiler kişisel değerlerle (öznel) anlatılmış olur.

Orta Anadolu karasal iklimin krallık alanıdır. Gündüz insanın tepesinden giren güneş gece yerini zalim bir soğuğa bırakır. (Öznel)

Haber Cümlelerinin Özellikleri

Haber cümlelerinde dil daha çok göndergesel işlevde kullanılır.
Haber cümleleri, mekân ve zamana da bağlı olarak bu göndergeler hakkında bilgi, düşünce, kanaat ve tavır bildirir; göndergelerin durum ve görünüşlerini belirtir; haber cümlelerinde kavram, eşya, olay, kişi ve görünüş gibi hususlar cümlenin göndergesidir.
Haber cümlelerinde kelime ve kelime grupları yalnızca göndergesel işlevde kullanıldığında cümlenin anlamı nesnel olur; göndergesel işlev, heyecana bağlı işlevle zenginleştirildiğinde nesnel olanın kişisel değerlerle (öznel) anlatılmasını sağlar.
Bir eylemin gerçekleştiği, gerçekleşmekte olduğu, gerçekleşeceğini bildiren cümleler; bilgi vermek veya bir konuda bilgisinin olduğunu belirtmekle görevlidir.
Haber cümlelerinde verilen bilgiler doğru ve yanlış olabilir.
Haber cümleleri bilgi ve haber aktarmak üzere düzenlenir; alıcı durumundaki kişi, verilen haber ve bilgi karşısındaki tavrına göre cümlede bazı düzenlemelere ihtiyaç duyabilir. Dinleyicinin haberin doğruluğuna kanaat getirmesi için haberi pekiştiren söz ve söz grupları kullanılır.
Gönderici, verdiği haberin dile getirdiği bilginin doğruluğunu yemin ifade eden sözlerle bildirebilir.
Haber cümleleri, dinleyicinin bilmediği bir hususu öğretir veya dinleyenin bildiğini söyleyenin de haberdar olduğunu ortaya koyar.
İsim cümleleri de haber kipindeki cümleler gibi bilgi vermek üzere düzenlenir.
Dilek-İstek Cümleleri
İstenilen, tasarlanan bir eylemi, eylemler hakkında bir niyet ve duyguyu ifade eden cümlelere dilek-istek cümleleri denir. Dilek-istek cümlelerinin doğru ve yanlış olmalarına imkân yoktur, gerçekleşmesi mümkün olsun veya olmasın bir husus için duyulan özlemi ifade eder.

Dilek-Şart Cümleleri: Dilek şart cümleleri fiil kök ya da gövdesine -sa/-se ekleri getirilerek kurulur.

“Ah bir zengin olsam.”

“Okulumu bitirsem, yüzmeyi öğrensem.” cümlelerinde şarta bağlı bir dilek anlatılmaktadır.

İstek Cümleleri: Bu tür cümleler kişinin kendi kendine yapmak istediği eylemi ifade eder.

“Kalkayım, eve gideyim,

Haydi, bize gidelim. Burada iki gün kalalım.” cümleleri bu tür cümlelerdir.

Gereklilik Cümleleri: Mutlaka yapılması gerekir anlamı ifade eden cümlelerdir.

Başarmak için çalışmalıyım.

Eve gitmeliyim.

Emir Cümleleri: Bir buyruğu bir emri ifade eden cümlelerdir.

oku, çalış, git, gel, vb.

Ünlem Cümleleri: Sevinç, öfke, şaşkınlık vb. duyguların ses tonuyla vurgulanarak belirtildiği cümlelere ünlem cümlesi denir.

“Ne muhteşem bir manzara!” cümlesinde görülen manzarayla ilgili beğeni duygusu ortaya konmuştur. Dolayısıyla bu cümle ünlem cümlesidir.

Haber ve Dilek Kiplerinde Soru
Soru anlamı taşıyan cümlelere soru cümlesi denir. Soru cümlelerinin sonunda soru işareti kullanılır.

“Bu yemeği ilk defa mı yiyorsunuz?” cümlesi soru anlamı taşımaktadır. Soru, sözü edilen yemeğin ilk defa yenip yenmemesine yöneliktir. Dolayısıyla bu, soru cümlesidir.

“Tabloları koridora kim asmış?”
“Hayvanat bahçesine ne zaman gidecekler?”
“Sen de bir ses duydun mu?”
cümleleri de soru anlamı taşıdığından soru cümlesidir.

Soru unsurunun bulunduğu kimi cümleler soru cümlesi değildir. Çünkü bu cümlelerde bir cevap bekleme amacı yoktur. Bu tür cümlelere sözde soru cümlesi denir.

“Dosyaları kimin aldığını bilmiyorum.”cümlesinde “kim” sözcüğü cümlelere soru anlamı katar. Ancak cümlede “kim” sözcüğünün sağladığı soru anlamını “bilmiyorum” yüklemi ortadan kaldırmıştır. Dolayısıyla cümle, soru anlamı taşımadığına göre soru cümlesi değildir.

“Bahar geldi mi bütün doğa canlanır.” cümlesinde “mi” soru eki olsa da, cümlede soru anlamı yoktur. O hâlde bu cümle de soru cümlesi değildir.

Soru Cümlelerinin Özellikleri

“Ne, kim, nasıl, hangi, kaç” gibi soru kelimeleri ile cümlede ögelerin ve onları tamamlayan kelimelerin sonuna “mi” soru edatı getirilerek soru cümleleri kurulur, vurguyla soru cümlesi düzenlenebilir.
Soru cümleleri, iletişim tablosundaki göndericinin, yani konuşan kişinin bilmediği bir şeyi öğrenmek ve bildiği bir şeyin doğruluğunu teyit ve itiraf ettirmek üzere düzenlenen cümle çeşididir.
Mutlaka cevap bekleyen soru cümlelerine “gerçek soru cümleleri” denir; gerçek soru cümlelerinde eylemin gerçekleşip gerçekleşmediği, anlaşılmayan bir hususun bulunup bulunmadığı sorulur.
Özne, nesne, yer tamlayıcısı, zarf durumundaki varlık ve kavramları öğrenmek için düzenlenen soru cümleleriyle anlaşılmayan bir hususu tekrarlatmak için düzenlenen cümlelere de gerçek soru cümleleri denir.
Sözde soru cümlelerinde cevap beklenmez; dikkat çekmek, dinleyen kişiyi uyarmak, sözü daha güzel ifade etmek maksadıyla sözde soru cümlelerine başvurulur.
Rica, abartma, karşılaştırma ve sitem ifade etmek için de soru cümlesi kullanılabilir.
Art arda gelen soru cümlelerinde soru işareti son cümlenin sonuna konur.
Haber ve Dilek Kiplerinde Olumluluk-Olumsuzluk
Olumlu Cümle

Eylemin ya da yargının gerçekleştiğini, gerçekleşmekte olduğunu ya da gerçekleşeceğini bildiren cümlelerdir.

“Otobüs, yolcularını köy meydanında indirdi.”cümlesinin yüklemine baktığımızda “indir-” eyleminin gerçekleştiğini görüyoruz. O hâlde bu, anlamına göre olumlu bir cümledir.

“Konuklarını bu salonda ağırlayacak.”cümlesinde “ağırla-” eyleminin gerçekleşeceği belirtilmiştir. Dolayısıyla bu cümle, anlamına göre olumlu bir cümledir.

“Bu ayakkabı çok sağlammış.” cümlesinin yüklemini inceleyelim; burada “sağlam olma” yargısının gerçekleştiğini görüyoruz. Buna göre cümle, anlamca olumludur.

“Romanın anlatımı çok akıcıydı.”
“Son günlerde biraz dalgındı.”
“Bu filmden çok etkilenmişler.”
cümlelerinde de yargının gerçekleştiğini görüyoruz. Dolayısıyla bu cümleler de anlamına göre olumludur.

Olumsuz Cümle

Yargının veya eylemin gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini bildiren cümlelere olumsuz cümle denir. Cümleler genellikle “-ma, -me” eki, “yok, değil” sözcükleri gibi unsurlarla anlamca olumsuz yapılır.

“Yazarın son romanını henüz okumadım.” cümlesi anlamına göre olumsuz bir cümledir, “-ma” olumsuzluk ekinden de anlaşılacağı gibi “okuma” eylemi gerçekleşmemiştir.

“Bu şoför pek dikkatli değil.” cümlesi de anlamca olumsuzdur, “dikkatli değil” yükleminden, “dikkatli olma” yargısının gerçekleşmediğini anlıyoruz.

“Eve geç geleceğini neden haber vermedin?”
“Hastanede hiçbir doktor yoktu.”
“Ne kitap ne gazete okuyor.”
“Bu eşyalar bizim değilmiş.”
“Bu topraklar gerçekten verimsizmiş.”
cümleleri de anlamına göre olumsuzdur.

Kimi cümleler biçimce olumsuz olduğu hâlde anlamca olumludur. Bu tür cümlelerde genellikle iki olumsuzluk unsuru bulunur.

“Bizimle gelmeyi o da istemiyor değil.” cümlesinde “-me” olumsuzluk eki ve “değil” sözcüğü olmak üzere iki olumsuzluk unsuru vardır. Ancak cümlenin anlamına baktığımızda yüklemde “istiyor” anlamının olduğunu görüyoruz. Dolayısıyla bu cümle biçimce olumsuz, anlamca olumludur.

“Böyle güzel bir etkinliğe hiç katılmaz mıyım?” cümlesi de biçimce olumsuzdur. Çünkü yüklemde olumsuzluk eki kullanılmıştır. Fakat cümle “katılırım” anlamını taşımaktadır. Dolayısıyla bu cümle de biçimce olumsuz, anlamına göre olumludur.

“Bu konuyu anlamayacak değilim.”
“Bu kadar küçük çocuk dövülür mü hiç?”
“Onun neler yapmak istediğini bilmez miyim?”
cümleleri de yapıca olumsuz olduğu hâlde anlamca olumludur.