İSLAM TARİHİ VE UYGARLIĞI (13. YÜZYILA KADAR)

1. KONU: İSLAMİYETİN DOĞUŞU VE İLK İSLAM DEVLETLERİ

1. İslamiyet Öncesi Dünyanın Genel Durumu

İslamiyetin meydana getirdiği değişimi anlayabilmek için, İslamiyetten önceki dünyanın genel durumunu bilmek gerekir. Bunun için Asya, Avrupa, Afrika kıtalarındaki ve İslam dininin ortaya çıktığı Arabistan bölgesindeki yaşam biçimleri, devlet yapıları ve dinî düşünceler incelenmelidir.

NOT: Sizlere daha iyi ve güncel ders notu sunabilmek için kendimizi sürekli yeniliyoruz. Sizlerde son eklenen güncel ders notları ve eğitim haberlerinden anında haberdar olmak istiyorsanız sitemize Üye Olarak bildirimlerden anında haberdar olabilirsiniz. ÜYE OLMAK İÇİN TIKLAYIN

 

a. Avrupa

Avrupa, Kavimler Göçü’nün etkisiyle büyük karışıklıklar içindeydi. Fransa’da, Vizigotlarla Franklar arasındaki savaşlarda binlerce insan ölmüştü. Ispanya ve Güney Fransa’da taht kavgaları hüküm sürmekteydi. İngiltere’yi Anglo Saksonlar istila etmişti.

Bu istilalarda binlerce insan öldürülmüştü. Gotların, Vandalların ve diğer Germen kavimlerin sürekli akınları yüzünden, Avrupa âdeta bir harabe hâlindeydi.

Aynı dönemde Macaristan’da devlet kuran Avarlar, Doğu Roma’yla ve barbar kavimlerle mücadele içerisindeydi.

Avrupalıların büyük çoğunluğu Hristiyan’dı. Gözlem ve deneyi reddeden skolastik düşüncenin etkisi ile bilim ve düşünce sınırlandırılmıştı. Kilise farklı anlayışları ortadan kaldırmaya çalışmıştı. Azınlık durumundaki Yahudilere ve farklı inanç sahiplerine ağır baskılar yapılmıştı. Halk, toplumsal sınıflara bölünmüştü. Geniş halk kitleleri kilise ve toprak sahiplerinin baskısı altında bulunmaktaydı.

 

b. Afrika 
İslamiyet’in doğuşu sırasında Afrika’nın siyasi bakımdan önemli olan bölgeleri, Kuzey Afrika ile Habeşistan’dı.
Afrika’nın kuzey kısımları Doğu Roma’nın egemenliğindeydi. Doğu Roma-Sasani rekabeti yüzünden Mısır halkı sürekli baskı altında tutulmuştu. Habeşistan’da ise Habeş Krallığı vardı.

Hristiyanlık, bu ülkede IV. yüzyıldan itibaren yayılmaya başlamış ve İmparator Ezana da 320 yılında Hristiyanlığı kabul etmişti. Hristiyanlık, İmparatorluğun resmî dini olmasına rağmen yerli halkın bir kısmı eski dinleri olan putperestliği sürdürmüştür.

 

c. Asya

Doğu Roma: Kavimler Göçü’nden sonra Roma İmparatorluğu, Doğu ve Batı Roma olmak üzere ikiye ayrılmıştı (395). Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul’du.

VI. yüzyılda Justinianos Döneminde en parlak devrini yaşayan Doğu Roma’nın sınırları, doğuda Kafkaslardan batıda Batı Akdeniz havzasına, kuzeyde Balkanlar’dan güneyde Mısır ve Kuzey Afrika kıyılarına kadar uzanıyordu.

İslamiyet’in doğuşu sırasında, Doğu Roma’da Herakleios (Herakliyus) sülalesi iktidardaydı. Doğu Roma İmparatorluğu batıda Avar ve Slavlarla, doğuda ise Sasanilerle mücadele hâlindeydi.

Doğu Roma’da halk, sosyal sınıflara ayrılmıştı. Halkın çoğunluğu Kilise ile toprak sahiplerinin etkisi altında yaşıyorlardı.
Doğu Roma, İslamiyet’in doğuşu esnasında en güçlü Hristiyan devleti idi.

Sasaniler: Ön Asya’da, Doğu Roma’dan sonra en güçlü devletti. İslamiyet’in doğuşu sırasında Sasaniler, Doğu Roma’yla yaptıkları mücadeleler ve kendi içindeki taht kavgaları sonucu iyice zayıflamıştı. Halk, savaş ve iç karışıklıklar sonucu sıkıntı içerisindeydi. İran’da esası ateşe tapıcılık olan Zerdüştlük dini egemendi.

 Kök Türkler: Orta Asya’nın en güçlü devletini kuran Kök Türkler, 582 yılında ikiye bölünmüştü. İslamiyet’in doğuşu sırasında Doğu ve Batı Kök Türk devletleri olarak siyasi varlıklarını sürdürmekteydiler.

Türklerle Araplar arasındaki ilişkiler Cahiliye Dönemi adı verilen İslam öncesi döneme kadar uzanıyordu. Türkler ve Araplar, Sasani ordusunda görev almış ve ipek yolu üzerinde yaptıkları ticari faaliyetlerle birbirleriyle karşılaşmışlardı. Türk-Arap ilişkilerine ait ilk bilgiler, cahiliye şiiri olarak bilinen edebi ürünlerde ve Hz. Muhammed’in bazı sözlerinde görülmüştür.

Halk arasında çağdaşı olan diğer toplumlardan farklı olarak kölelik anlayışı ve sosyal sınıf farklılığı yoktu.
Kök Türkler, Gök Tanrı dinine inanıyorlardı. Kök Türk hanedanları arasında Budizm’i benimseyenler de vardı.

 Hindistan: Hindistan, Asya’nın güneyinde yer alan büyük bir yarımadadır. Bölgede çeşitli ırk, din ve kültürler var olduğundan siyasi birlik sağlanamamış ve güçlü bir devlet kurulamamıştı. Hindistan’da siyasi bir birlik kurulamamasının nedenlerinden biri halkı kesin sınırlarla sosyal sınıflara ayırmış olan kast sistemidir.

İslamiyet’in doğuşu sırasında Hindistan, siyasi olarak Asya kıtası üzerinde etkin bir devlet konumunda değildi. Hindistan’ın en eski inancı, Veda inanışıdır. Bu inanış, tabiata ve tabiat kuvvetlerine tapınma esasına dayanırdı.

Çin: Çin, Güneydoğu Asya’da yer alan büyük bir ülkedir. Eski ve köklü bir medeniyet merkezidir. İslamiyet’in doğuşu sırasında Çin’de Sui hanedanı egemen durumdaydı. Çinliler Kök Türklerle sürekli mücadele içindeydiler. Ülke içinde de taht kavgaları vardı.

Japonya: Asya’nın doğusunda Büyük Okyanus’ta birçok ada üzerinde kurulmuş olan ülkedir. İslamiyet’in doğuşu sırasında siyasi bir etkinliği yoktu. Japonlar, Şintoizm inanışına sahiplerdi. Bu din, tabiat kuvvetlerine tapınma esasına dayanmaktadır. Ayrıca Japonya’da Budizm, Taoizm ve Konfüçyüsçülük inanışları da yayılmıştı.

 

d. Arap Yarımadası
Asya’nın güneybatısında yer alan Arap Yarımadası’nın en önemli bölgeleri Hicaz, Necid ve Yemen’dir. Yemen tarıma elverişli topraklara sahip bir bölgedir. Necid bölgesi ise hayvancılığa elverişlidir.

Mekke, Medine ve Taif şehirlerinin bulunduğu Hicaz, özellikle ticaret yollarının geçtiği önemli bir bölgedir. Arabistan’da İslamiyet öncesinde yıldızlara tapınma putperestlik, Hz. İbrahim’in dini olan Haniflik inanışı ile Hristiyanlık ve Musevilik gibi inançlar da bulunmaktaydı.

İslamiyet’ten önce Araplar, kabileler hâlinde yaşarlardı. Kabilelerin başında şeyh denilen reisler vardı. Kabileler aynı kökten gelen ailelerden oluşurdu. Ailede erkek söz sahibiydi. Erkeklerde çok eşlilik görülürdü. Kız çocuklarına değer verilmez, kadın miras hakkından yararlanamazdı. İslamiyet öncesi Arap toplumunda, kabileler arası kan davaları yaygındı.

Araplarda halk genel olarak köleler ve hürler olmak üzere iki gruba ayrılırdı. Köleler sahipleri tarafından alınır, satılır ve ticaret malı olarak kabul edilirdi. Arapların şehirde yaşayanlarına medeni, çölde yaşayanına bedevi denilirdi.

Bedeviler daha çok göçebe biçiminde yaşar ve hayvancılıkla uğraşırlardı. Çöl şartlarına dayanıklı olan deve ile koyun, keçi ve at beslenirdi. Medeniler ise tarım ve ticaretle geçinirlerdi. Tarım, vahalarda yapılırdı. En önemli tarım ürünü hurma idi .

İslamiyet’ten önce konuşma ve yazı dili olarak Arapça kullanılırdı. Arap alfabesi Nebatlıların kullandığı yazıdan yararlanılarak oluşturulmuştu.

Arabistan’da ticari ve toplumsal hayatın en önemli unsuru, belli zamanlarda Mekke ve çevresinde kurulan panayırlardı. Bu panayırlardan en önemlisi ve en büyüğü Mekke civarında kurulan Ukaz Panayırı’dır.

Mekkeliler kervan ticareti ile de uğraşırlardı. Afrika ve Hindistan’dan gelen mallar, kervanlar aracılığı ile Suriye ve Mısır’a taşınırdı. Mekke, Medine ve Taif şehirleri, ticaret sayesinde oldukça zenginleştiler. Ticaretle uğraşanlar, toplumda itibarlı kişiler olarak kabul edilirdi.

Arapların şehirde yaşayanlarına medeni, çölde yaşayanına bedevi denilirdi. Bedeviler daha çok göçebe biçiminde yaşar ve hayvancılıkla uğraşırlardı. Çöl şartlarına dayanıklı olan deve ile koyun, keçi ve at beslenirdi. Medeniler ise tarım ve ticaretle geçinirlerdi. Tarım, vahalarda yapılırdı. En önemli tarım ürünü hurma idi.

İslamiyet’ten önce konuşma ve yazı dili olarak Arapça kullanılırdı. Arap alfabesi Nebatlıların kullandığı yazıdan yararlanılarak oluşturulmuştu. Arabistan’da ticari ve toplumsal hayatın en önemli unsuru, belli zamanlarda Mekke ve çevresinde kurulan panayırlardı Bu panayırlardan en önemlisi ve en büyüğü Mekke civarında kurulan Ukaz Panayırı’dır

 

2. İslamiyet’in Doğuşu ve Yayılışı

a. Hz. Muhammet’in Peygamberlik Öncesi Hayatı

Hz. Muhammed, 571 yılında Mekke’de doğdu. Babası Abdullah, annesi Âmine’dir. Babası Hz. Muhammed doğmadan ölmüştü. Hz. Muhammed doğduktan sonra sütannesi Halime’ye verildi. Altı yaşına geldiğinde annesi ölünce dedesi Abdülmuttalip’in yanında yaşamaya başladı. Hz. Muhammed sekiz yaşındayken dedesinin ölümü üzerine, amcası Ebu Talip onu yanına alarak büyütmüştür.

Hz. Muhammed, dedesinin vefatından sonra amcasının kervanlarına yardım etmeye başladı. Hz. Muhammed amcasının kervanıyla Şam’a giderken Şam ve Kudüs arasındaki Busra’da, Bahira adında bir rahiple karşılaştılar. Rahip, Hz. Muhammed’i görünce amcasına Hz. Muhammed’in son peygamber olacağını ve gelecek peygambere ait özellik ve belirtilerini bilen Yahudilerce öldürülebileceğini söyledi. Bunun üzerine amcası, Hz. Muhammed’le birlikte Mekke’ye geri döndü.

Hz. Muhammed daha önce olduğu gibi gençlik çağlarında da güvenilirliği, doğruluğu ve dürüstlüğü ile ün saldı. Yalan söylediği hiç görülmedi. İşte bu ününü duyan Hatice adındaki Mekkeli bir tüccar, Hz. Muhammed’e ticaret kervanlarının sorumluluğunu verdi. Hz. Muhammed 25 yaşında iken Hz. Hatice ile evlendi. Hz. Hatice’den ikisi erkek, dördü kız olmak üzere altı çocuğu oldu.

Hz. Muhammed’de güzel huyların tümü vardı. Cömertti, yardımseverdi, kinci değildi. Mütevazı tavırlarıyla saygınlığını kabul ettirmişti. Putlara itibar etmez, putlara tapmanın yanlış olduğunu düşünürdü. Ticaretle uğraştığı hâlde, hiç kimse ile ticari anlaşmazlığa düşmedi. Halkın arasında “güvenilir Muhammed” anlamına gelen “Muhammed’ül Emin” unvanıyla tanınmıştı.

 

KÂBE HAKEMLİĞİ:

Hz. Muhammed 35 yaşına girmişti. Bu sırada Kabe’nin tamiri devam ediyordu. Son durumu görmek için Hz. Muhammed evinden çıkıp Kabe’ye doğru yürümeye başladı. Kabe’ye yaklaştığı sırada;

– İşte Muhammed, doğru ve dürüst bir adam! diye bir ses duydu. Hz. Muhammed şaşırdı. Önce ne olduğunu anlayamadı. Kendisine;

-Biliyorsun, uzun süredir Kabe’yi tamir ediyoruz. Dedelerimizin Hacerülesved adını verdikleri taşı yerinden çıkardık. Şimdi de onu yerine koymak istiyoruz. Ancak her kabile diğerlerinden üstünüm, diyerek taşı oraya kendisi koymak istiyor.

Aramızda büyük bir kavga çıkmak üzereyken Kureyş’in en yaşlısı Huzeyfe bin Mugire, Kabe’nin kapısından ilk kim girerse taşı yerine koymak için hakemlik yapsın, dedi. Bu teklifi herkes kabul etti.

Biraz bekledik, seni kapıda görünce çok sevindik. Mekke’de buna en layık kişi sensin. Çünkü kardeşimize bile güvenemediğimiz bir ortamda mallarımızı ancak sana emanet edebiliyoruz, denildi.

Hacerülesved’in önemini bilen Muhammed, taşı bir yaygının üzerine koydu her kabilenin ileri gelenini yaygının ucundan tutmaya çağırdı. Herkes tutup kaldırınca, o da taşı alıp yerine yerleştirdi.

Hz. Muhammed’in bu çözümünden bütün kabileler memnun oldu ve herkes onun zekâsını takdir etti.

 

b. Müslümanların Mekke’deki Faaliyetleri

Hz. Muhammed, sık sık Nur Dağı’ndaki Hira Mağarası’na giderek burada yalnız kalıyor ve Haniflik inancı üzere Allah’ın varlığı ve birliğini düşünüyordu. Kırk yaşına girdiği 610 yılı Ramazan ayının 27 gecesi Hira Mağarası’nda ibadetle meşgulken, Cebrail adlı melek tarafından kendisine Allah’ın ilk vahyi ulaştırıldı Bu vahiyde “Yaratan Rabb’inin adı ile oku O, insanı kanpıhtısından yarattı Oku! Senin Rabb’in en cömert olandır O, kalemle yazmayı öğreten, insana bilmediğini öğretendir” denildi.

Çok endişelenen ve heyecanlanan Hz. Muhammed, evine gelerek başından geçenleri eşi Hz. Hatice’ye anlattı. Daha sonra ikisi birlikte Hz. Hatice’nin Mekke’de önemli bir bilgin olan amcasının oğlu Varaka’nın yanına gittiler Varaka, Hz. Muhammed’i dinledikten sonra, “Müjde ey Muhammed! Meryemoğlu İsa’nın haber verdiği son peygambersin. Sana gönderilen melek, Musa’ya da gelen Cebrail’dir.” dedi.

İlk vahiyden sonra Cebrail uzun bir süre görünmedi. Sonunda bir gün Cebrail tekrar geldi. Bu kez kendisine “Ey Muhammed! Kalk ve insanları Allah’ın azabından sakındır” ayetini bildirdi. Böylece Hz. Muhammed’in peygamberlik görevi başlamış oldu.

Hz. Muhammed, insanları İslam dinine davet etmeye başladı. Kendisine ilk olarak eşi Hz. Hatice inandı İkinci olarak Hz. Ali, daha sonra azat ettiği kölesi Zeyd ve Hz. Ebu Bekir Müslüman oldular. Bunlara ilk Müslümanlar denilmiştir .

Önceleri İslamiyet’i gizlice anlatan Hz. Muhammed, Allah’tan gelen emirle, İslamiyet’i açıktan yaymaya ve putlara tapınmanın yanlışlığını anlatmaya başladı. Puta tapınan müşrikler, Hz. Muhammed’in İslam dinini anlatmak için yaptığı çalışmaları pek fazla önemsemediklerinden önceleri Hz. Muhammed’in davetine ses çıkarmadılar Zira bu yeni dinin insanlar arasında kabul görmeyeceğini düşünüyorlardı Bunun için de Hz. Muhammed ve Müslümanlarla sadece alay etmekle yetindiler .

Hz. Muhammed, İnsanları, “gerçek ve bir olan sonsuz kudret sahibi Allah’ı tanımaya, ona ibadet etmeye, kötülüklerden uzaklaşmaya ve iyilik yapmaya, putperestliği bırakmaya, dünya ve ahiret mutluluğunu sağlayacak işler yapmaya” davet ediyordu. Hz. Muhammed’in İslam dinine daveti, insanlar arasında yayılmış, her yerde konuşulur olmuştu.

Bu davetini her yerde sürdürmesi Mekkeli müşrikleri kızdırdı Müşrikler, İslamiyet’e karşı tavır alarak Müslümanlara baskı yapmaya ve kötü davranışlarda bulunmaya başladılar Müşriklerin baskıları sonuçsuz kalınca, Hz. Muhammed’le anlaşmak istediler Ona, amcası Ebu Talip aracılığıyla İslamiyet’i anlatmaktan vazgeçmesine karşılık devlet başkanlığı, mal ve çok miktarda para teklif ettiler Fakat Hz. Muhammed bu teklifleri hemen reddetti ve şu cevabı verdi:

-Vallahi, bu işi bırakmam için güneşi sağ elime, ayı da sol elime koyacak olsalar yine de davamdan vazgeçmem. Ya Allah bu dini hâkim kılar ya da onun uğrunda ölürüm. Ben Allah’ın bana bildirdiğinden başka bir şey söylemiyorum.

Hz. Muhammed’in bu cevabı üzerine müşrikler, Müslümanlara uyguladıkları baskı ve işkenceleri artırdılar Müşriklerin eziyetleri dayanılmaz bir hâl alınca Hz. Muhammed, bir kısım Müslümanın Habeşistan’a göç etmesine izin verdi. Müslümanlardan, önce on altı daha sonra doksan kişi Habeşistan’a göç etti ( 615).Müşrikler, Mekke’deki Müslümanlara eziyet etmeyi sürdürdüler onları aç ve susuz bıraktılar Bu gelişmelerle birlikte, Mekkelilerin Müslümanlar üzerindeki baskıları yoğunlaştı.

Peygamberliğin yedinci yılında İslam’ın yayılışını engelleyemeyen müşrikler, bütün Müslümanlar ve Beni Haşim kabilesi ile görüşmeyi, ticaret yapmayı yasakladılar Bunu bir sözleşme hâline getirip Kabe duvarına astılar. Böylece Ebu Talip mahallesinde toplanan Müslümanlara boykot uygulaması başladı. Bu kuşatma üç yıl sürdü.

Fakat yine de Mekkeli müşrikler istedikleri gibi bir sonuç elde edemediler Sonunda boykot kalktı Peygamberliğin onuncu yılında Hz Muhammed’in iki büyük manevi desteği olan amcası Ebu Talip ile eşi Hz. Hatice vefat etti. Böylece Müslümanlar boykotun kaldırılışının sevincini ve Ebu Talip ile Hz. Hatice’nin vefatının üzüntüsünü birlikte yaşadılar .

Hz. Muhammed, Mekke’de Müslümanlara yönelik baskılara rağmen Kabe’yi ziyarete gelen kabilelere İslam dinini tebliğ etmeyi sürdürdü. 619 yılında Kabe’yi ziyarete gelen altı Medineli ile Akabe denilen yerde karşılaşan Hz. Muhammed, onları İslamiyet’e davet etti. Medinelilerde İslamiyet’i kabul ettiler Medinelilerle 621 ve 622 yıllarında iki görüşme daha yapıldı Bu görüşmelere I. ve II. Akabe Biadları denilmiştir Bu görüşmelerde Medineli Müslümanlar, Hz. Muhammed’e bağlı kalacaklarına ve emirlerine uyacaklarına söz verdiler Bunun üzerine Mekke’deki Müslümanlar, Hz. Muhammed’in izniyle Medine’ye göç etmeye başladılar.

 

c. Hicret ve Medine İslam Devleti

Müslümanlar, Mekke’deki sıkıntı ve işkencelerle dolu hayattan kurtulmak için, Medine’ye birer ikişer göç etmeye başladılar. Kureyşli müşriklerin endişesi büsbütün artmıştı. Çünkü İslamiyet’in Arabistan’ın her tarafına yayılması ve Medine gibi Suriye ticaret yolu üzerindeki önemli bir merkezin Müslümanların eline geçmesi Kureyş’in korkulu rüyası idi. Mekkeli müşrikler kesin tedbir almaya ve Hz. Muhammed’i öldürmeye karar verdiler.

Bunun için faaliyete geçtilerse de başarılı olamadılar Müşriklerin Müslümanları sindirmeye yönelik tavırları sonucu Hz. Muhammed, Hz. Ebu Bekir’le beraber hicret etmeye karar verdi. Hz. Muhammed’in ve Müslümanların inançları uğruna Medine’ye yaptıkları göç Hicret olarak adlandırılmıştır. Her göç hareketi hicret sayılamaz. Hicret olayı uzun süre üzerinde düşünülmüş, sebep ve sonuçları hesaplanmış bir harekettir. Asla kaçış değildir .

 

Hicret esnasında müşrikler tarafından gerçekleştirilen takip ve pusu engellerini aşan Hz. Muhammed ve Hz. Ebu Bekir, ilk önce Medine’ye bir saat mesafede olan Küba’ya ulaştılar Burada ilk mescidi inşa ettiren Hz. Muhammed, ilk cuma namazını kıldı, oradan da Medine’ye geldi. Medineliler kendisini sevinç, heyecan, büyük bir iman ve samimiyetle karşıladılar .

Hicretle birlikte İslam devletinin temelleri atıldı. Medine’ye yerleşen Müslümanlar, İslamiyeti kısa sürede Medine dışına yaymaya başladılar Hz. Muhammed bu sırada 53 yaşında idi.

Daha önce adı Yesrib olarak anılan bu şehir “Peygamber Şehri” anlamında “Medinetü’n Nebi” adını almış ve daha sonra da kısaca Medine olarak adlandırılmıştır Hicretten sonra Medine’ye göçle gelen Müslümanlara “muhacir”, Medine’nin yerlisi olan Müslümanlara da yardım eden anlamında “ensar” denildi.

Hz. Muhammed, muhacirle ensarın din kardeşi olduklarını belirterek ensarın mallarını muhacirlerle paylaşmasını sağladı.

 

Hz. Muhammet Dönemi

Hz. Muhammed, İslam Devleti’nin temellerini Medine’de attı. Böylece Hz. Muhammed, Müslümanların hem peygamberi hem İslam ordularının başkomutanı hem de devlet başkanı oldu. İslam Devleti’nin ekonomik temelini de yine Hz. Muhammed tesis etti.

İslamiyet, oluşturduğu ekonomik sistemle gelir grupları arasındaki ekonomik dengesizliği ortadan kaldırmayı hedeflemiştir Hz. Muhammed Mekke’den hicrete mecbur edilmiş ve Mekkeli müşrikler tarafından öldürülmek istenmiş olmasına rağmen, Mekke halkına karşı daima iyi hisler besliyordu.

Ama müşrikler, Müslümanlara hayat hakkı tanımak istemiyordu. Mekkelilerin bu tutumu Müslümanlar ile Mekkeli müşrikler arasında savaşların yapılmasına neden oldu.

 

 

Hz. Muhammet Dönemi siyasi olayları

Bedir Savaşı (624):

Hz. Muhammed Medine’ye hicret edince müşriklerin ileri gelenleri, Medineli Müslümanlara mektuplar yazarak tehdit etmişler, Arap ve Yahudi kabilelerini Müslümanlara karşı kışkırtmışlardır.

Mekke’den göç eden Müslümanlar, göç sırasında bütün mallarını Mekke’de bıraktıklarından Medine’de ekonomik yönden güçlük çekmekteydiler Müslümanlar, Ebu Süfyan başkanlığında Mekkelilere ait bir kervanın Medine yakınlarından geçeceğini, bu kervanın gelirleriyle silah alınacağı ve Müslümanlara saldırılacağı duyulunca kervanı ele geçirmeye karar verdiler. Bu amaçla Müslümanlar, Hz. Muhammed komutasında 300 kişi ile yola çıktılar Ancak bunu haber alan kervanın başındaki Ebu Süfyan, yolunu değiştirerek baskından kurtuldu.

 

ASHAB-I SUFFA :

Hz. Muhammed Döneminde Mescid-i Nebevi’nin bir kısmı eğitim ve öğretim için ayrılmıştı. Sofa adı verilen bu bölümde eğitim gören kişilere Ashab-ı Suffa adı verilmiştir. İslam’ın ilk eğitim kurumu olma özelliğini taşıyan bu okulda Hz. Muhammed bizzat ders veriyordu.

Martin Lings, Hz. Muhammed‘in Hayatı, s.188- 189’dan özetlenmiştir.

Ebu Süfyan kervanın yolunu değiştirerek Mekke`ye ulaştı. Mekke Mekkeliler, Müslümanların, kervanlarına saldıracaklarını öğrenince, Ebu Cehil komutasında 900 kişilik bir orduyu, Müslümanların üzerine gönderdi. Bedir Kuyuları yakınlarında yapılan savaşı Müslümanlar kazandı.

Müslümanların ilk askerî başarısı olan Bedir Savaşı sonucunda:

Hz. Muhammed, iyi bir komutan olduğunu göstermiş ve siyasi gücünü artırmıştır.

Müslümanların kendine olan güveni artmıştır.

Savaş sonunda elde edilen ganimetlerin beşte biri devlete bırakılırken geri kalanı savaşa katılanlar arasında bölüştürülmüştür.

Daha sonra bu uygulama bütün İslam devletlerinde kural hâline gelmiştir.

Bedir Savaşı sonrasında İslamiyet Arabistan’da daha hızlı bir şekilde yayılmıştır.

Bedir Savaşında Mekkeli müşriklerin ileri gelenlerinden bazıları öldü, bazıları da esir alındı. Esirlerin bir kısmı fidye karşılığı serbest bırakıldı. Kurtuluş için fidye ödeyecek durumda olmayıp da okuma yazma bilenler, Medineli on kişiye okuma yazma öğretmeleri şartıyla esaretten kurtulabilecekti.

 

Uhud Savaşı (625) :

Bedir Savaşı’ndaki yenilgiyi kabul edemeyen Mekkeliler, intikam almak amacıyla 3000 kişilik bir ordu ile Medine üzerine sefere çıktılar. Savaş haberini alan Hz. Muhammed, bir danışma meclisi topladı. Hz. Muhammed savunma savaşı yapmanın daha iyi olacağını düşünüyordu. Genç Müslümanlar ise Medine’nin dışında savaşmak istediklerini Hz. Muhammed’e bildirdiler Hz. Muhammed çoğunluğun kararına uyarak 700 kişilik bir kuvvetle Mekkelilerin üzerine harekete geçti.

 

Hz. Muhammed, iki ordunun karşılaştığı Uhud Dağı’ndaki dar bir geçidin iki tarafına okçularını yerleştirdi. Mekkelilerin Uhud Dağı’nın etrafından dolaşarak Müslümanlara saldırma ihtimalini önlemek istiyordu. Okçularına, “Kuşların bizim ölülerimizi yediğini görseniz bile haber verilmeden yerinizi terk etmeyiniz.” emrini verdi, (ki tarafın kuvvetleri Uhud Dağı eteklerinde karşılaştı.

Müslümanların saldırısıyla Mekke ordusu bozguna uğradı. Bunu gören okçular, savaşın kazanıldığını sanarak yerlerini terk etmişti ve Mekkelilerin bıraktıkları ganimetleri yağmalamaya başladılar. Bundan yararlanan Halid Bin Velid, yanındaki kuvvetlerle okçuların terk ettiği geçitten Müslümanlara saldırdı Bu saldırı sonucu İslam ordusu güç kaybetti. Mekke ordusu da kesin bir bir üstünlük elde edemeyip geri döndü.

Bu savaşta, Hz. Muhammed yaralandı, amcası Hz. Hamza da şehit oldu. Uhud Savaşı sonucunda;

• Müslümanlar önemli kayıplar vermelerine rağmen Mekkeliler, Müslümanlar üzerinde kesin bir üstünlük sağlayamadılar.

• Mekkelilerle iş birliği yapan Medine’deki Beni Nadir Yahudileri şehirden çıkarıldı. Hz. Muhammed’in Medine’deki otoritesi kesinleşti.

 

Hendek Savaşı (627) :

Mekkeliler, Uhud Savaşı’nda istedikleri sonucu alamadılar. Bu nedenle İslamiyet’i ortadan kaldırmak için hazırlıklar yapmaya başladılar İki yıl sonra 10.000 kişilik orduyla Medine üzerine hareket ettiler .

Müşrik ordusu içinde, Mekke dışındaki kabilelerden ve daha önce Medine’den çıkarılan Yahudilerden de askerler vardı. Ayrıca Medine içerisindeki Benî Kureyza adı verilen Yahudi kabilesi de gizli anlaşma ile bu ittifaka katıldı Bu Yahudiler Müslümanların savaşta zor durumda kalması için çalışacaktı.

Hz. Muhammed, müşriklerin saldırı hazırlığı içinde olduğunu öğrenince Müslümanlarla fikir alışverişinde bulundu. Toplantı sonunda İranlı Selman-ı Farisi’nin önerisi ile Medine’nin etrafına hendek kazıp savunma savaşı yapılmasına karar verildi. Hendeklerin kazılmasında Hz. Muhammed de çalışmıştır.

Hendeği gören Mekkeli müşrikler ve müttefikleri daha önce Arabistan’da görmedikleri bu savunma taktiği karşısında şaşırdılar Hendeği aşmak için uzun süre mücadele ettiler. Ancak kum fırtınası gibi olumsuz hava koşulları altında bir şey yapamayacaklarını anlayarak geri çekilip gittiler.

 

Hendek Savaşı’ndan sonra:

•Mekkeliler, Müslümanlara bir daha saldırıda bulunmadılar.

•Müslümanlar, savunma durumundan çıkarak İslamiyet’i Medine dışında yaymayı hızlandırdılar

•Müşriklere gizlice destek olan Benî Kureyza Yahudileri şehirden çıkarıldılar.

Hendek Savaşı nda oluşturulan hendeğin uzunluğu yaklaşık 5,5 kilometre, genişliği 9 metre, derinliği ise 4,5 metre kadardır. Arabistan da böyle bir savunma stratejisi daha önce hiç uygulanmamıştı.

 

Hudeybiye Barışı (628):

Hz. Muhammed’in hicretinin üzerinden mücadeleler ve savaşlarla dolu altı yıl geçmişti. Hem muhacirler hem de Ensar, Kabe’yi ziyareti çok arzuluyorlardı. Hz. Muhammed, hac zamanının geldiğini belirterek Kabe’yi ziyaret etmek isteyenlerin hazırlanmasını emretti. Kabe’yi ziyarete gitmek için 1500 kişiyle Mekke’ye doğru hareket edildi.

Hudeybiye adı verilen yere geldiklerinde Hz. Muhammed, Hz. Osman’ı Mekke’ye elçi olarak gönderdi ve Mekkelilere hac yapmak amacıyla geldiklerini bildirdi. Mekkelilerin Hz. Osman’ı tutukladığı haberinin yayılması üzerine Müslümanlar Hz. Osman’ın intikamını alıncaya kadar savaşacaklarına dair Hz. Muhammed’e söz verdiler Durumun ciddiyetini anlayan Mekkeliler barış istediler. Yapılan görüşmeler sonucunda

Hudeybiye Barışı imzalanmıştır.

Antlaşma maddelerine göre:

.Müslümanlar, o yıl Kabe’yi ziyaret etmeyecekler; buna karşılık ertesi yıl hac yapacaklar, Mekkeliler ise hac sırasında şehri boşaltacaklardı.

• Reşit olmayan Mekkeli Müslümanlardan Medine’ye sığınanlar geri verilecekti.

•Arap kabileleri Mekkeliler ve Müslümanlardan istedikleri tarafı tutabilecekler ancak Mekkeliler ve Müslümanlar kendilerini destekleyen kabilelere herhangi bir yardımda bulunmayacaklardı.

•İki taraf arasında on yıl süreyle savaş yapılmayacaktı.

Antlaşma maddeleri Müslümanların aleyhine gözükmesine rağmen, İslamiyet’in yayılmasını hızlandırmış ve Müslümanların lehine sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Özellikle antlaşmaya göre; reşit olmayan Müslümanlar Medine’ye alınmayınca” bu Müslümanlar Mekke ile Medine arasında bir yere yerleşmiş ve Mekkelilerin kervanlarını yağmalamaya başlamışlardı.

Mekkeliler bu durumdan şikâyetçi olup antlaşmanın bu maddesinin kaldırılmasını istediler. Ayrıca kabileler üzerinde eskisi gibi Mekke baskısı kalmamıştı. Bunun sonucunda bazı kabileler barış döneminin de etkisi ile ön yargıdan kurtulup İslamiyet’i kabul ettiler.

On yıl süreyle Mekke ile savaşmama kararından yararlanan Müslümanlar, başka bölgelere seferler düzenlediler.

 

ANTLAŞMAYA VEFA

Hudeybiye Antlaşması henüz imzalanmamıştı. Müslümanların Mekke yakınlarında olduğunu bilen ve Mekkeli gizli Müslümanlardan biri olan Ebu Cendel bunu fırsat bilerek kaçıp Müslümanlara sığındı. Ne var ki antlaşmanın şartlarından biri Mekke’den Müslümanlara sığınan kişilerin geri verileceği yönündeydi. Mekkeli delegeler daha mürekkebi kurumamış bu maddenin uygulanmasını istediler. Müslümanlar üzüldüler. Ama söz vermişlerdi.

Hz. Muhammed, Ebu Cendel’i karşısına aldı:

-Ey Ebu Cendel! Sabret. Sözümüzden dönemeyiz. Allah sana yakında bir yol açacaktır, dedi. Ebu Cendel Medine’ye kabul edilmedi.

Yusuf Ziya Yörükân, İslam Tarihi, s. 207-210’dan özetlenmiştir.

 

Hayber’in Fethi (629) :

Müslümanların güçlendiğini gören Yahudilerin, İslamiyet’in yayılmasını önlemek için, Hendek Savaşı sırasında Mekkelileri desteklemeleri, Medine Şam arasında ticaret yapan Müslüman tüccarlara zarar vermeleri üzerine Hz. Muhammed, Yahudilerin elinde bulunan Hayber Kalesi’ni kuşattı. 10 gün süren kuşatma sonucunda Hayber Kalesi alındı. Hayber’in fethi sonucunda:

• Hayber’in fethinden sonra savaşabilecek durumdaki Müslüman olmayan erkeklerden güvenliklerinin sağlanması karşılığında cizye vergisi alınmaya başlandı. •Verimli Hayber toprakları, ürünlerinin yarısını İslam Devleti’ne vermeleri karşılığında, Yahudilere bırakılarak ürün vergisi uygulaması başlatıldı.

•Şam ticaret yolunun güvenliği sağlandı.

Mute Seferi (629) :

Hz. Muhammed’in İslamiyet’e davet için gönderdiği elçi Busra Valisi tarafından öldürtülünce Zeyd b. Harise komutasında bir orduyu üzerine gönderdi. Busra Valisi Bizans’tan yardım istedi. Yardıma gelen ve sayıca Müslümanlardan kat kat fazla olan Bizans ordusu ile İslam ordusu Mute’de karşı karşıya geldi.

Yapılan savaşta önemli kayıplar veren ve üç büyük komutanını kaybeden İslam ordusunu Halid bin Velid toparladı. Şiddetli bir saldırıyla Bizans ordusunu geri püskürterek ordusuyla Medine’ye döndü.

Hz. Muhammed, Halid Bin Velid’e Seyfullah (Allah’ın kılıcı) unvanını verdi. Mute Seferi, Müslümanlarla Doğu Romalılar arasında yapılan ilk savaş ve Müslümanların Bizans imparatorluğuna karşı kazandığı ilk zaferdir.

Mekke’nin Fethi (630) :

Mute’den geri dönen Müslümanların durumunu gören Mekkeli müşrikler, Müslümanların zayıfladıkları düşüncesiyle kendi taraflarında olan Benî Bekr kabilesine silah yardımı yaparak onları Medinelilerle anlaşma yapmış olan Huzaa kabilesinin üzerine saldırttı.

Bu durum Huzaa kabilesinin Mekke’den kaçmasına neden oldu. Bunun üzerine Hz. Muhammed, Mekkeli müşriklerin bu kabilelerden birine yardım etmesi ile Hudeybiye Barışı’nın bozulduğunu söyleyerek Mekke’nin fethine karar verdi. İslam ordusu Mekke’ye doğru hareket etti.

Bunu haber alan Mekkeliler, Ebu Süfyan’ı Müslümanlara elçi gönderdiler. Hz. Muhammed ile görüşen Ebu Süfyan, Müslüman oldu. Ardından Mekke ileri gelenleri kan dökülmemesi şartıyla Mekke’yi teslim etmeye razı oldular Bunun sonucunda İslam ordusu Mekke’ye girdi.

Hz. Muhammed Mekkeliler için genel af ilan etti. Kâbe putlardan temizlendi. İslamiyet, Hicaz Bölgesi’nin büyük bölümüne yayıldı (630).

Huneyn Savaşı (630) :

Mekke’nin fethinden sonra henüz Müslüman olmayan Taifliler, Müslüman¬lara karşı güçlü olmak için diğer putperest kabileleri de yanlarına alarak Müslümanlarla savaşmak üzere bir ordu hazırladılar Bunun üzerine Hz. Muhammed, ordusuyla Huneyn’de toplanmış olan bu kabileler üzerine sefere çıktı. İki ordu Huneyn denilen yerde karşılaştı. Yapılan savaşı Müslümanlar kazandı.

 

Taif Seferi (630) :

Huneyn’de yenilenler, Taif şehrine sığınmışlardı. Hz. Muhammed, Taifi ele geçirmek için kuşattı fakat alamadı. Bir yıl sonra Taifliler İslamiyet’i kabul ettiler.

Tebük Seferi (631) :Doğu Roma’nın Müslümanlara saldıracağı haberi üzerine Hz. Muhammed, Doğu Roma üzerine sefere çıktı. Doğu Roma sınırındaki Tebük’e gelindiğinde haberin asılsız olduğu anlaşıldı. Hz. Muhammed, ordusuyla geri döndü. Bu sefer sırasında Suriye’deki Gassani Arapları Müslümanlığı kabul ettiler Tebük Seferi, Arabistan dışına yapılan ilk seferdir.

 

Veda Haccı ve Hz. Muhammed’in Vefatı (632):

Hz. Muhammed, ailesi ve kalabalık bir Müslüman grubuyla hac görevini yerine getirmek için Mekke’ye gitti. Bu hac sırasında 100.000 kişiye hitaben okuduğu hutbesinde, Allah’tan başka bir ilah bulunmadığını, bütün Müslümanların kardeş olduğunu belirterek kadınlara iyi davranılmasını istedi ve Kur’an’ın tamamlandığını bildirdi. Bu ziyaret, Hz. Muhammed bu hacda Müslümanlara veda ettiği için Veda Haccı diye anılmıştır.

Veda Haccı’ndan sonra, Hz. Muhammed, Medine’ye döndü. Doğu Roma’ya karşı yeni bir seferin hazırlıklarını yaparken hastalandı. Hastalığı sırasında Mescid-i Nebevi’de Müslümanlara namaz kıldırma görevini Hz. Ebu Bekir’e verdi. Hz. Muhammed, 632 yılında Medine’deki evinde vefat etti ve “Ravza-i Mutahhara” adı verilen aynı yere defnedildi.

Hz. Muhammed’in vefatı, İslam dünyasında büyük bir şaşkınlık ve üzüntüye yol açtı. Müslümanların ileri gelenleri bu durumu değerlendirdiler. Dinin ve devletin geleceğini güvence altına almak için devlet başkanı olan kişinin dinî bir unvanının da olması gerektiğini belirterek bu kişinin din adına yeni kurallar koyamayacağı hususunda görüş birliğine vardılar.

Bu unvanı da halife olarak belirlediler. Halife, sonradan gelen anlamındaki Arapça halef kelimesinden türetilmiş bir unvandır. İslam’ın ileri gelenleri, Hz. Ömer’in önerisiyle Hz. Ebu Bekir’i halife seçtiler. İslam Devleti’nin Hz. Muhammed’den sonra devlet başkanlığı sorununun bir çeşit seçimle çözümlenmesi, dönemine göre ileri bir uygulamadır.

 

Hz. Ebubekir Dönemi

Hz. Ebu Bekir, Hz. Muhammed’in ölümüyle ortaya çıkan karışıklıkları önlemek için kesin tedbirler aldı. Hz. Ebu Bekir, ilk olarak Yemen’de ortaya çıkan yalancı peygamberleri ortadan kaldırdı. Zekât vermek istemeyen Arap kabileleri üzerine ordu gönderdi. Bu kabilelerin zekât vermesi sağlandı.

Hz. Ebu Bekir’in büyük hizmetlerinden birisi de Kur’an-ı Kerim’in bir kitap hâline getirilmesidir. Hz. Muhammed’e gelen ayetler, vahiy kâtipleri tarafından yazılmış ve Müslümanlar tarafından ezberlenmişti.

Hafızların bir bölümü savaşlarda şehit olunca Kur’an-ı Kerim’in bir kitap hâline getirilmesi zorunluluğu ortaya çıktı. Hz. Ebu Bekir’in isteğiyle, Hz. Muhammed’in vahiy kâtiplerinden olan Zeyd bin Sabit’in başkanlığında bir kurul oluşturuldu.

Bu kurul, ayrı ayrı sahifelerde bulunan Kur’an sure ve ayetlerini bir araya toplayıp, hafızların ezberledikleri Kur’an ile bunları karşılaştırarak kitap hâline getirmiştir. Hz. Ebu Bekir Döneminde Suriye topraklarında yapılan Yermük Savaşı’nda (634) Doğu Roma kuvvetleri ağır bir yenilgiye uğratıldı.

Bu zaferle, ileride yapılacak büyük fetihlerin önü açılmıştır. Hz. Ebu Bekir, Yermük zaferinden kısa bir süre sonra vefat etti (634).

 

Hz. Ömer Dönemi

Hz. Ebu Bekir vefat edince Müslümanlar, onun vasiyetine uyarak Hz. Ömer’i halife seçtiler. Hz. Ömer Döneminde Mısır, Suriye,Irak, İran ve Azerbaycan fethedildi. Hz. Ömer, halife olduğunda Suriye’deki İslam ordularının fetihleri devam ediyordu. Ebu Ubeyde komutasındaki İslam ordusu Şam’ı kuşattı, altı ay süren kuşatma sonunda Şam fethedildi.

Suriye’nin tamamen fethi 636 yılına kadar sürdü. Bu arada Bizans orduları ile Ecnadeyn Savaşı yapılmıştı (636). Bu savaştan sonra Suriye’de tutunamayacağını anlayan Bizans, ordularını Suriye’den çekti.

Hz. Ebu Bekir Döneminde Müslümanlar ile Sasaniler arasındaki ilk savaş Hire’nin alınmasıyla başlamıştı. Halit Bin Velid’in Suriye’ye gönderilmesinden sonra Ebu Ubeyde Hire’deki orduların komutanlığına atanmıştı. Bu ordu, Kûfe yakınlarında Fırat Nehri ni sallarla geçerek Sasani ordusuna saldırdı.

Sasani ordusundaki filleri gören Müslümanlar, çok şaşırdılar. Köprü Savaşı olarak bilinen bu savaş İslam ordularının yenilgisiyle sonuçlanmıştı (634).

Müslümanlar, Köprü Savaşı’nda yenilmelerine rağmen İran ın fethini gerçekleştirmek için faaliyetlerine devam ettiler. Sasani hükümdarı da Müslümanlar üzerine bir ordu gönderdi. Müslüman ve Sasani orduları Kadisiye denilen yerde üç gün süreyle savaştı ve savaşı Müslümanlar kazandı (636).

Kadisiye Savaşı denilen bu savaştan sonra Irak, Müslümanların eline geçti. Müslümanlar, Basra ve Kûfe’de ordugâh şehirleri kurarak İran’ın fethine devam ettiler. Sasaniler, Celula’da Müslümanlara karşı direnmek istedilerse de 637 yılında tekrar yenildiler. Müslümanlar, Sasanilerin başkenti Medain’e girdi. Sasaniler yeni bir ordu kurarak İran’ın fethini tamamlamaya çalışan İslam ordusunu Nihavent’te durdurmak istediler.

Yapılan savaşta, iki ordunun komutanı da öldü. Savaşı Müslümanlar kazandı ve Sasani ordusu tamamen dağıldı (642). Nihavent Savaşı’ndan sonra İran’da Müslümanların önüne çıkacak güç kalmamıştı. Hz. Ömer Döneminin sonlarına doğru İran, tamamen fethedildi. İran’ın fethi tamamlanınca Müslümanlar, Horasan bölgesinde Türklerle komşu oldular.

İran’ın fethi sırasında İslam orduları, bir taraftan da Azerbaycan’a doğru ilerledi. 643-644 yıllarında, bütünAzerbaycan’ı ele geçiren İslam orduları Kafkaslar ve Hazar Denizi ne ulaştılar.

 

Mısır’ın Fethi:

İslam ordusu komutanlarından Amr bin As, Mısır seferine çıktı. Buradaki Doğu Roma ordusunu yenerek Mısır’ı ele geçirdi (640-641). Hristiyanlar cizye vergisi ödemeleri karşılığında din ve ibadetlerinde serbest bırakıldılar. Amr bin As, Mısır’da Kahire yakınlarında “Fustat” şehrini kurdu.

Amacı, Kuzey Afrika’nın fethine hazırlanırken bu şehri ordugâh olarak kullanmaktı. Mısır’ın fethi, 642 yılında İskenderiye’nin ele geçirilmesi ile tamamlandı. Hz. Ömer 644 yılında vergisinin indirilmesini isteyen bir demirci tarafından şehit edildi. Hz. Ömer Döneminde İslam Devleti’nin kurumları oluşturuldu:

• Ülke toprakları yönetim birimlerine ayrılarak valilik sistemi kuruldu.
• Adli sistem kurularak mahkemeler oluşturuldu ve illere kadılar tayin edildi.
• Düzenli ordular ve ordugâhlar kuruldu.
• Vergiler sistemli hâle getirildi.
• İslam devlet hazinesi Beyt’ül Mâl adıyla sistemleştirildi.
• Askerî ikta sisteminin temelleri atılarak fethedilen toprakların verimli kullanımının yolu açıldı.
• Askerî posta teşkilatı kuruldu

 

Hz. Osman Dönemi:

Hz. Ömer’in şehit edilmesinden sonra Hz. Osman şûra denilen bir kurul tarafından halife seçildi. Hz. Osman’ın halifeliği döneminde Doğu Roma ile savaşlar sürdü. Suriye valisi Muaviye, Anadolu’da Kayseri’ye kadar seferler düzenlemiş ve kurduğu donanma ile Kıbrıs’ı fethetmişti (649).

Zamanla daha da gelişen İslam donanması ile Doğu Roma donanması arasında yapılan deniz savaşını Müslümanlar kazandı (655). Zatü’s Savârî adıyla anılan bu zafer Müslümanların ilk deniz zaferidir.

Hz. Osman zamanında İslam orduları doğuda Horasan’a kadar ilerledi. Horasan’a gelen İslam orduları ilk defa Türklerle mücadeleye başladı. İslam orduları Horasan ve Harzem ülkelerini fethetti ve Ceyhun Irmağı’na kadar ilerledi.

Azerbaycan ve Gürcistan’ı da fetheden Müslümanlar, Kafkas Dağları’na dayanarak Hazar Türkleriyle komşu oldular. Diğer taraftan Kuzey Afrika’da Tunus ele geçirildi. Tunus’un fethinden sonra İslamiyet, Kuzey Afrika’nın yerli halkı olan Berberiler arasında hızla yayıldı.

Hz. Osman, Kur’an-ı Kerim’i çoğaltarak Mekke, Basra, Kûfe, Şam ve Mısır gibi önemli İslam beldelerine gönderdi. Bir örneği de başkent Medine’de kaldı.

Hz. Osman, Kureyş’e mensup Ümeyyeoğulları olarak da bilinen Emevi ailesindendi. Hz. Osman, ahlak itibarıyla iyi niyetli ve hoşgörülü bir yapıya sahipti. Halifelik makamına geldiği dönemde İslam Devleti’nin sınırları çok geniş coğrafyalara ulaşmış, değişik din ve kültürden insanlar aynı devlet çatısı altında birleşmişlerdi.

Bu durum, devletleri yıkılan bir kısım insanların hoşnutsuzluğuna ve iç isyanlar başlatmalarına neden oldu. Emevi ailesinden olanlar devletin üst kademelerine getirilince diğer Müslümanlar bu durumu hoş karşılamadı. Kûfe ve Mısır’da yöneticilere karşı ayaklanmalar çıktı, ayaklananların elebaşları Medine’ye giderek Hz. Osman’ı Kur’an-ı Kerim okuduğu sırada şehit ettiler (656).

Hz. Ali Dönemi:

Hz. Osman’ın şehit edilmesi, Müslümanlar arasında büyük bir üzüntüye neden oldu. İsyancılar Medine’ye hâkim oldular. Bu isyancılar Hz. Ali’ye başvurarak ona halifelik teklif ettiler. Hz. Osman gibi yüce bir sahabeyi ve halifeyi şehit etmiş olanlar tarafından halife ilan edilme görüntüsü, Hz. Ali tarafından şiddetle reddedildi.

Ancak daha sonra ensar ve muhacirin teklifi üzerine Hz. Ali, Müslümanlar arasındaki huzursuzluğun daha fazla sürmemesi ve Müslüman kanı akmaması için halifelik teklifini kabul etti. Hz. Ali halife olduktan sonra, Hz. Osman’ın katillerini cezalandırmadığını iddia edenler, Hz. Ali’nin halifeliğine karşı çıktılar.

Hz. Ali ise tam bir adalet gerçekleştirmek istiyordu. Henüz kargaşa döneminin devam ettiği bir süreçte; masum insanların zarar görmemesi için katillerin olaylar yatıştıktan sonra cezalandırılmasını istiyordu.

Başta Muaviye olmak üzere Hz. Ayşe, Talha ve Zübeyr ise suçluların ne olursa olsun bir an önce yakalanmasını istiyorlardı. Bu durum tarafların savaşmasına neden oldu.

 

Deve Olayı (Cemel Vakası) (656):

Hz. Ali kendisine karşı olanları ikna edemedi. Hz. Ayşe, Talha ve Zübeyr, Irak’tan topladıkları kuvvetlerle harekete geçtiler. Bunun üzerine iki taraf kuvvetleri Kûfe’de karşı karşıya geldiler. Yapılan savaşı Hz. Ali kazandı.

Savaşta, Talha ve Zübeyr şehit oldu. Bu savaşın en şiddetli çarpışmaları, savaşa katılan Hz. Ayşe’nin bindiği devenin etrafında geçtiğinden bu savaş İslam tarihinde “Cemel Vakası” olarak bilinir. Savaştan sonra Hz. Ayşe, Medine’ye gönderildi. Bu olaydan sonra devlet merkezi, Medine’den Kûfe’ye taşındı.

Sıffîn Savaşı (657): Hz. Ali’nin halifeliğine Şam Valisi Muaviye de karşı çıkıyordu. Cemel Vakası’ndan sonra Hz. Ali’ye karşı olanlar, Muaviye’nin etrafında birleşip onu halife ilan ettiler.

İki taraf arasında savaş kaçınılmaz duruma gelince iki ordu Sıffîn ovasında karşı karşıya geldi. Muaviye, savaşı kaybetmek üzere iken Mısır Valisi Amr bin As, askerlerin mızraklarına Kur’an-ı Kerim sayfalarını taktırarak sorunun bitmesi için Kur’an’ın hükümlerini iyi bilen hakemlerin önereceği çözüme razı olunmasını istedi.

Hz. Ali, bunun bir hile olduğunu söylemesine rağmen Hz. Ali’nin askerleri, Kur’an sahifelerine karşı savaşamayacaklarını bildirdi. Sıffin Savaşı’ndan bir sonuç alınamayınca sorunun hakemlerle çözülmesi kararlaştırıldı. Hakem olayı ile halifelik sorunu çözümlenemediği gibi daha büyük bir çıkmaza girdi. Müslümanlar üç gruba ayrıldılar:

• Muaviye’den yana olanlar.
• Hz. Ali’den yana olanlar
• Hariciler: Hz. Ali’ye ve Muaviye’ ye karşı olanlar.

Hariciler, İslam Devleti’ndeki ayrılıklara son vermek iddiasıyla Hz. Ali, Muaviye ve Amr bin As’ın öldürülmesi gerektiğine karar verdiler. Alınan karar gereği üçü de aynı anda seçilen fedailerce öldürülecekti. Muaviye ve Amr bin As, düzenlenen suikastten kurtuldu.

Hz. Ali sabah namazına giderken yaralandı ve birkaç gün sonra da vefat etti (661). Hz. Ali, ilk Müslümanlardan olup Hz. Muhammed’in damadıdır. Atak ve cesur bir karaktere sahip olan Hz. Ali’den İslam tarihinde Allah’ın Aslanı ya da Haydar-ı Kerrar olarak söz edilmiştir. Hz. Ali’nin şehit edilmesiyle Dört Halife Devri sona ermiştir.

 

e.  Emeviler Devleti

Hz. Ali şehit edildikten sonra Kûfeliler, Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hasan’ı halife seçtiler. Muaviye de Şam’da halifeliğini ilan etti. Müslümanlar arasında kan dökülmesini istemeyen Hz. Hasan, Muaviye ile anlaşarak halifelikten çekildi. Yapılan anlaşmaya göre Muaviye yerine herhangi birini halife tayin etmeyecekti. Bu anlaşmadan sonra Medine’ye giden Hz. Hasan bir müddet sonra vefat etti.

Emevi soyundan gelen Muaviye’nin halife olmasıyla İslam tarihinde Emeviler Dönemi başladı. Muaviye halife olunca ilk iş olarak Şam’ı İslam Devleti’nin merkezi yaptı ve bütün Müslümanların kendisine biat etmesini sağladı.

Muaviye, Müslümanlar arasındaki karışıklıkları önleyerek ülkede huzuru sağlamaya çalıştı. Muaviye iç huzuru sağladıktan sonra kara ve denizden Doğu Roma üzerine, Kuzey Afrika sahillerine, doğuda Maveraünnehir’e, kuzeyde Kafkasya ve Anadolu içlerine ordular sevk ederek fetih hareketlerine başladı.

 

İstanbul kuşatması:

Muaviye, İstanbul üzerine bir ordu gönderdi. Bu ordu İstanbul’u kuşattı (668) fakat kuşatmadan sonuç alınamadı. Kuşatma sırasında daha önce Hz. Muhammed’in sancaktarlığını yapan Eyüp El Ensari şehit oldu. Bugün İstanbul’daki Eyüp Sultan Türbesi, Eyüp El Ensari’ ye aittir.

Birinci kuşatma başarısız olunca, 674 yılında İstanbul ikinci kez kuşatıldı. Denizden yapılan bu kuşatma aralıklarla yedi yıl sürdü. Bu kuşatmadan, iklim farklılığına askerlerin uyum sağlayamaması, İstanbul’un merkeze uzak olması, İstanbul’un etrafının surlarla çevrili olması ve Bizans’ın grejuva denilen “denizde de yanabilen Rum ateşi” ile savunma yapması yüzünden sonuç alınamadı.

Muaviye ve oğlu Yezid döneminde doğuda Türklerin hâkimiyetinde olan Maveraünnehir, Harzem, Türkistan ve Buhara ele geçirilerek Hindistan’a kadar olan yerler fethedildi. Müslümanlar, Tunus’taki Kartaca’ya kadar olan bölgeleri de fethedince Kuzey Afrika’daki Bizans egemenliği sona erdi.

Muaviye ölmeden önce oğlu Yezid’i halife tayin ederek halifeliği saltanat hâline getirdi. Böylece Dört Halife Döneminde devam eden seçimle yönetime gelme anlayışı son bulmuş oldu.

 

Kerbela Olayı (680):

Muaviye ölünce oğlu Yezid halifeliğini ilan etti. Yezid’in halifeliğini kabul etmeyen Kûfeliler, Hz. Ali’nin küçük oğlu Hz. Hüseyin’i halifeliğe getirmek için Kûfe’ye çağırdılar. Bunu haber alan Yezid, Hz. Hüseyin’in Kûfe’ye gitmesini engellemek için üzerine kuvvet gönderdi. Hz. Hüseyin’in yolu Kerbela denilen yerde kesildi.

Hz. Hüseyin ve beraberindekileri günlerce kuşatma altında tutarak teslim olmalarını istediler. Bu istekleri kabul edilmeyince Hz. Hüseyin ve yanındakileri şehit ettiler. Bu olay Kerbela Olayı olarak tarihe geçti.

Hz. Hüseyin’in şehit edilmesinden sonra İslam dünyasında daha önce baş gösteren ayrılıklar Hz. Ali taraftarları ve Muaviye taraftarları şeklinde kesin ayrılıklara dönüştü.

 

Kuzey Afrika ve İspanya’nın Fethi:

Emevilerin en parlak dönemi halife Abdülmelik ve Velid devirleridir. Velid zamanında Kuzey Afrika valiliğine getirilen Musa bin Nusayr, Atlas Okyanusu’na kadar bütün Kuzey Afrika’yı fethetti. Kuzey Afrika’da yaşayan Berberiler, İslamiyeti kabul ederek Arap kültürünün etkisi altına girdiler. Vizigot kralının İspanya halkına baskı ve zulüm yapması üzerine İspanya’nın yerel yöneticileri, Müslümanlardan yardım istediler. Tarık bin Ziyad komutasındaki İslam ordusu bölgeye gönderildi.

İspanya ya geçen İslam ordusu Kadiks Zaferi (711) sonucunda fethetmişti. Avrupa’daki ilerleyiş Fransa’da Franklarla yapılan Puvatya Savaşı’na kadar sürdü (732). Bu savaştan sonra Müslümanlar Avrupa’da toprak kaybetmeye başladı.

 

TARIK BİN ZİYAD VE İSPANYA’NIN FETHİ

İspanya’yı fethetmek için fırsat arayan Musa bin Nusayr İspanya’da iç karışıklık olduğu haberini alınca Tarık bin Ziyad adlı komutanını, Vandalisia adından dolayı Müslüman Arapların “Endülüs” dedikleri İspanya’yı fethetmek için görevlendirdi.

Değerli bir komutan olan Tarık bin Ziyad Septe Boğazı’nı aşarak İspanya’ya girdi. Artık İspanya’nın fethi başlamıştı. Tarık bin Ziyad daha sonra kendi adıyla anılacak olan Cebel-i Tarık Dağı’nı ele geçirdi. Üzerine Vizigot kuvvetlerinin geldiğini öğrenince gemileri yaktırdı. Yüksekçe bir yere çıkan komutan Tarık, askerlerine: “Sabır ve sebat ederseniz zafere ulaşırsınız, Endülüs’ü fethederiz. Aksi hâlde, düşman hepimizi denize döker!” diye hitap etti.

 

Türk-Arap İlişkileri:

Hz. Osman Döneminde Türklerin doğudaki en son sınırı olan Ceyhun Irmağı’na kadarki bölgeler fethedildi. Arap orduları, Muaviye’nin halife olmasından sonra Türklerle mücadele etti ve bu mücadelelerde Horasan bir üs olarak kullanıldı. Bölgede Türkler, kalabalık olmalarına rağmen siyasi birlik oluşturamadılar.

Bu durum Arapların bölgeyi fethini kolaylaştırdı. Horasan valiliğine getirilen Kuteybe, Ceyhun Irmağı’nı geçerek Taşkent, Buhara, Semerkant şehirlerini ele geçirdi. Türgeş Kağanı Sulu Han, Emevi valisini yendiyse de daha sonra geri çekilmek zorunda kaldı (720).

 

Emevi Devleti’nin Yıkılması (750):

Dünya tarihinin büyük imparatorluklarından biri kabul edilen Emevi Devleti, varlığını uzun süre devam ettiremedi.

Bu devletin yıkılmasında;

• İmparatorluğun çok geniş sınırlara ulaşması sonucu merkezî otoritenin zayıflaması,
• Emevi ailesinin Arap milliyetçiliği politikası izlemesi sonucu, Emevi egemenliğindeki mevâli diye tabir edilen Arap olmayan Müslümanların yönetime karşı tavır almaları,
• Devlet makamlarına genellikle Emevi ailesi dışında yöneticilerin getirilmemesi,
• Şiilerin halifeliği ele geçirme mücadelelerini sürdürmeleri,
• Hz. Muhammed’in soyundan gelenlerin Emevi yönetimine karşı mücadeleleri etkili olmuştur.

 

Emevi yönetimine karşı ilk başkaldırı, Horasan’da başladı. Horasan’da Türk asıllı Ebu Müslim adlı bir komutanın başlattığı bu ayaklanma, Irak ve İran’a yayıldı. Emevilere karşı oluşturulan muhalefetin öncülüğünü Hz. Muhammed’in amcası Abbas’ın soyundan gelenler yapmaktaydı.

Bu ayaklanmalar, Ebu’l Abbas Abdullah’ın Kûfe’de Ebu Müslim tarafından halife ilan edilmesiyle son buldu. Mısır’a kaçan son Emevi halifesi II. Mervan öldürüldü. Böylece Emevi Devleti sona erdi (750).

Emeviler Döneminde yöneticilerin uyguladığı Arap milliyetçiliği politikası yüzünden halk dört sınıfa ayrıldı:

Müslüman Araplar: Bunlar kendilerini Arap olmayan diğer Müslümanlardan üstün tutmuştur.

Mevâlî: Müslümanlığı kabul etmiş Arap olmayan Müslümanlara azatlı köle manasındaki bu isim verildi. Bunlar Müslüman Arapların üstün tutulmasından rahatsızlık duyuyorlardı.

Zımmî: İslam Devleti içinde yaşayan Müslüman olmayan halktır. İslam Devleti’nin kendilerine sağladığı koruma karşılığında devlete vergi ödüyorlardı.

Köleler: İslamiyet’in doğuşundan çok daha önceki dönemlere giden kölecilik anlayışını İslamiyet ıslah etme yoluna gitmiştir. Kölelerin hürriyetlerine kavuşturulmasını teşvik etmiştir.

Emeviler Döneminde halifeler gösterişli bir hayat sürmeye başladı. Bu dönemde halifeler ordu komutanlığını bırakarak, sadece devlet başkanlığı görevini yürüttüler. Ancak Emevi hanedanından Ömer bin Abdulaziz gerçekleştirdiği faaliyetlerle diğer Emevi halifelerinden ayrılır.

 

İslam dinini yaymak için yapılan fetihler aynı zamanda İslam sanatının gelişmesini de sağladı. Çünkü fethedilen ülkelerdeki sanat anlayışı İslam sanatını da etkiliyordu. Bunun sonucunda farklı sanat anlayışlarından oluşan yeni ve daha gelişmiş bir İslam sanatı ortaya çıktı. İslam sanatında en büyük gelişme mimari alanda olmuştur.

İslam Devleti’nin her yerine camiler, medreseler, köprüler, hanlar, kervansaraylar yapıldı. Mimari eserlerde kubbe ve kemer kavramları Türklerden Araplara geçti. Camilerde mihrap, minare ve şadırvan gibi yapılar ilk olarak Emeviler zamanında kullanılmaya başlandı.

Emevi sanatında genel yapı malzemesi olarak taş kullanıldı. Süslemelerde insan ve hayvan figürlerine yer verildi ve estetik değer ön plana çıkarıldı. Kubbe ile at nalı ve yuvarlak dilimli kemerler başarılı şekilde eserlerde uygulandı. Kare minareler de Emevi mimarisini yansıtan örneklerdendir.

 

İslamiyetin ilk yıllarında Arap Yarımadası’nda Arap alfabesi, Mısır ve Suriye’de Eski Yunan alfabesi kullanılmaktaydı. Emevi Halifesi Abdülmelik, İlk İslam parasını bastırdı, resmî yazışmalarda Arap alfabesinin kullanılmasını zorunlu hâle getirdi. Böylece Arap alfabesi Arabistan dışında da yaygınlaştı.

Kur’an-ı Kerim’in dili Arapça olduğu için İslamiyetin yayıldığı bölgelerde Arapça, konuşma dili olmaya başladı. İslamiyeti kabul eden diğer milletler, İslamiyeti öğrenirken Arapçayı da öğrendiler. Böylece Arapça, İslamiyetle beraber bütün dünyaya yayıldı.

Türkçe, Farsça ve daha birçok dile Arapça kelimeler girdi. Saray hayatının başladığı Emeviler Döneminde şiir yeniden önem kazandı. İslami dönemde gelişen diğer bir edebiyat türü de toplumun bilgi, görgü ve ahlakını yükseltmek gayesiyle yazılmış nesir türündeki eserlerdir.

Edeb adı verilen bu tarzın en önemli ismi, “Hilafet Ordusu’nun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri” adlı bir kitap yazmış olan Cahiz’di.

İslam dünyasında sanayi, fetihler sonucunda ortaya çıktı. Sanayi, tarım ürünlerine dayalı olarak el sanatları üretimiyle başladı. Daha sonra gelişerek imalathanelere dönüştü. Dokuma sanayinde yün, pamuk ve ketenden çeşitli kumaşlar üretildi. Bu kumaşlar, Avrupa’da büyük ilgi görmüştür.

 

f. Endülüs Emevi Devleti

Abbasilerin, Emevi hanedanına son vermesiyle Emevi sülalesinden Hişam’ın torunu Abdurrahman, Ispanya’ya giderek burada Endülüs Emevi Devleti’ni kurdu(756). Abdurrahman, Abbasilerle mücadele etti, Franklara karşı başarılar kazandı.

Endülüs Emevilerinin en parlak dönemi III. Abdurrahman (912-961) ve II. Hakem (961-976) zamanlarıdır. III. Abdurrahman, halife unvanını da kullanınca İslam tarihinde aynı anda Abbasiler, Fatimiler ve Endülüs Emevilerinde olmak üzere üç halife ortaya çıktı.

II. Hakem zamanında, devletin başkenti olan Kurtuba, yapılan birçok cami, kütüphane, medrese ile kültür ve bilim merkezi hâline getirildi.

Endülüs Emevi Devleti’nde siyasi güç zamanla farklı etnik kökenden gelen devlet görevlilerinin eline geçmişti. Bu görevlilerin birbirleriyle mücadelesi iç karışıklıklara neden oldu. Çıkan isyanlar devletin zayıflamasına yol açtı. 1031 yılında devlet dağıldı, Ispanya’da Tavaif-i Mülük adı verilen küçük devletler kuruldu. Zamanla Hristiyanların eline geçen bu devletlerin en önemlisi Beni Ahmer Devleti’ydi.

 

g.Beni Ahmer Devleti

İspanya’daki son Müslüman devlet olan Beni Ahmer Devleti’nin kurucusu Muhammed Bin Ahmer, bu devletin başkenti ise Gırnata şehriydi. Devlet 250 yıldan fazla bir süre siyasi varlığını devam ettirdi.

İspanya’daki İslam kültürü Beni Ahmer Devleti zamanında büyük bir gelişme gösterdi. Başkent Gırnata bilim, kültür ve sanat faaliyetlerinin önemli bir merkezi hâline geldi. Ancak bu devlet, askerî bakımdan önemli bir güce sahip değildi. Gerçekleştirilen bilim ve sanat alanındaki faaliyetler Avrupa’da Rönesans’ın doğuşunda etkili olmuştur.

Aragon kralının Kastilya kraliçesiyle evlenmesi sonucu İspanya’da Katolik Hristiyan birliği sağlandı. 1492 tarihinde Gırnata’yı ele geçiren Hristiyanlar, İslam kültür ve medeniyetine ait birçok eseri yıktılar. Böylece İspanya’da 750 yıl süren İslam egemenliği sona erdi.

İspanya’da yaşayan Müslümanların bir kısmı Hristiyanlarca katledildi. Bu sırada Osmanlı Devleti, kendi içinde yaşadığı iç karışıklıklardan dolayı buradaki Müslümanlara yeterince yardım edemedi.

Bu dönemde Akdeniz’de bağımsız hareket eden Türk denizcilerinden Oruç ve Hızır Reisler, İspanya’dan sürülen ve baskıya uğrayan Müslümanların birçoğunu kurtarmayı başardı. Bu arada, İspanya’da baskıya maruz kalan Yahudiler Osmanlı padişahı II. Bayezid tarafından İspanya dan Osmanlı ülkesine getirilerek Selanik, İzmir ve İstanbul’a yerleştirildi.

 

h. Abbasiler

Ebu Müslim’in Emevi Devleti’ni yıkarak Kûfe de Ebul Abbbas ı halife ilan etmesiyle Abbasi Devleti kuruldu. İlk Abbasi halifesi Ebu’l Abbas Abdullah, Hz. Muhammed’in amcası Abbas’ın soyundandır.Bu nedenle devletin adı Abbasi Devleti oldu.

Ebu’l Abbas Abdullah Emevi sülalesinden olan muhaliflerini etkisiz hâle getirerek otoriteyi sağladı. Daha sonra halife olan Ebu Cafer Mansur, devletin başkentini Kûfe’den Bağdat’a taşıdı.

Abbasilerin en parlak dönemi Harun Reşid dönemidir (786-809).Harun Reşid’den sonra yerine sırasıyla oğulları Emin, Memun ve Mutasım halife oldular. Emeviler zamanında sürekli olarak Araplarla savaşan Türkler, Abbasiler zamanında İslamiyeti benimsemeye başladılar. Çünkü Abbasiler, Emeviler gibi Arap milliyetçiliği yapmadılar.

Türklere ve Arap olmayan Müslümanlara karşı iyi davrandılar. Onların bu siyasetleri sonucu Talas Savaşı’ndan sonra Türkler arasında İslamiyet hızla yayıldı. Özellikle Mutasım zamanında Türkler, önemli devlet makamlarına ve ordu komutanlıklarına getirildiler.

Mutasım, Türklerin Araplarla karışıp savaşçı özelliklerini yitirmemelerini sağlamak amacıyla Türklerin yerleşmesi için Samarra şehrini inşa ettirdi.

Samarra, Abbasi Devleti zamanında Irak’ta Bağdat’ın yetmiş mil uzağında ve Dicle kenarında kurulmuştu. Bu şehri, Halife Mutasım’a ve ücretli Türk ordusuna yeni bir yerleşim merkezi sağlamak gayesiyle ünlü Abbasi kumandanı Türk asıllı Eşnas 836 senesinde, kurmuştu. Samarra kuruluşundan 892 senesine kadar 56 sene, Abbasi Devleti ne başşehir oldu. 892 senesinde ise Halife Mutedid Bağdat’ı tekrar başşehir yaptı.

Türklerin bir kısmı da Anadolu’nun güneyinde Maraş, Diyarbakır, Malatya, Adana, Tarsus gibi şehirlerde Doğu Romalılara karşı kurulan Avasım hattına yerleştirildi. Şehirlere yerleşen Türkler, Doğu Romalılara karşı İslamiyet’i savunmak için savaştılar ve çıkan isyanların bastırılmasında Abbasilere yardımcı oldular.

Mutasım zamanında Doğu Roma’ya karşı düzenlenen seferler devam etti. Afşin idaresindeki İslam ordusu, Doğu Roma’yı yenilgiye uğratmıştı. Bu zaferden sonra da Eskişehir’e kadar seferler düzenlendi.

Abbasi Halifesi Mutasım’dan sonra devlet içerisindeki Türklerin etkisi giderek artmıştı. Abbasi Devleti’nin siyasi birliği IX. yüzyılın ortalarından sonra çözülmeye başlamıştı. 847 tarihinden itibaren halifelerin otoritelerinin zayıflaması, Abbasi Devleti’nin parçalanmasına sebep oldu. Abbasi sınırları içinde kısa ömürlü olan yeni devletler kuruldu. Bu devletler;

• Mısır’da Tolunoğulları ve Ihşidiler,
• Kuzey Afrika’da Aglebiler,
• Horasan’da Tahiriler,
• Maveraünnehir’de Samanoğulları,
• Irak ve Iran’da Büveyhoğulları’dır.

Bu devletlerden Büveyhoğulları 945 yılında Bağdat’ı işgal ederek halifeyi baskı altına aldı. Gazneli hükümdarı Mahmut, Abbasi halifesini bu baskıdan kurtararak halifeden “sultan” unvanını aldı.

Büveyhoğulları bir süre sonra halifeyi yeniden baskı altına alınca, 1055 yılında Bağdat’a giren Büyük Selçuklu Hükümdarı Tuğrul Bey, halifeyi bu durumdan kurtardı. Bu olaydan sonra Abbasiler, Bağdat’taki varlıklarını yaklaşık 250 yıl daha sürdürdü. Ancak bu dönemde, siyasi ve askerî güç olarak etkili olamadılar.

Halifeliği ellerinde bulundurdukları ve Arap olmayan diğer Müslümanlara da eşit davrandıkları için bütün İslam dünyasında saygı ve ilgi gördüler.

Abbasiler bütün Müslümanlara yeniden değer vererek onlara eşit davrandılar. Böylece mevâlî kavramı ortadan kalktı. Bu dönemde Iranlılar ve Türkler önemli devlet görevlerine getirildiler.

Abbasiler, şehirleri imar ederek Bağdat gibi yeni yerleşim birimleri kurdular. Şehir halkı askerler, memurlar, din adamları, esnaflar, zanaatkârlar, tüccarlardan oluşurdu. Köylüler tarım, bedeviler ise hayvancılıkla geçimlerini sağlardı.

Abbasilerde halifeler devlet işlerinin yürütülebilmesi için vezirlik makamını kurdular. Vezirlere geniş yetkiler verdiler. Vezirlerin yanı sıra Hz. Ömer Döneminde kurulan divanı geliştirdiler.

Divanı devlet yönetiminde en etkili kurum hâline getirdiler. Devlet ve memleket sorunlarını, önce divanda görüşerek divanın önerdiği çözümleri uyguladılar. Bu divanların bazıları ve görevleri şunlardır:

Divan-ı İnşa: Devletin yazı işlerini yürütmüştür.

Divan-ı Mezalim: Adalet işlerine bakmıştır.

Divanü’l Ceyş: Askerlik işleriyle ilgilenmiştir.

Divan-ı Beytü’l Mâl: Devletin gelir ve giderleri ile ilgilenmiştir.

Abbasiler Döneminden itibaren Müslümanlar, Hint ve Çin uygarlıklarından da yararlandı. Hintlilerden matematikte onlu sistemi alarak Hint rakamlarını yeniden düzenleyip kullandılar ve astronomi cetvellerinin hazırlanmasını öğrendiler.

Ayrıca coğrafya, tıp, eczacılık alanlarında da önemli bilgiler edindiler. Çinlilerden öğrendikleri kâğıt yapımını Semerkant’ta kurdukları kâğıt atölyelerinde geliştirdiler. Daha sonra, başta Bağdat olmak üzere diğer kentlerde de kâğıt üretimini başlattılar.

Mısır, Suriye, Filistin ve Güney Anadolu’nun fetihleri sırasında Müslümanlar, Yunan kültürüyle karşılaştı. Önemli bilim merkezleri olan Urfa, Antakya, İskenderiye’de Eski Yunan medeniyetine ait yazma eserler buldular.

Eflatun, Aristo gibi filozofların, Öklid gibi matematikçilerin, Ptolemaios (Ptolemyos) gibi tıp bilginlerinin eserleri, Yunancadan Süryaniceye çevrildi; daha sonra da Müslümanlar tarafından Süryaniceden Arapçaya çevrilerek İslam dünyasında bilimsel çalışmalar geliştirildi.

Bu çalışmalar, özellikle Harun Reşid, Memun ve Mutasım zamanında en ileri boyutlara ulaştı. Harun Reşid Döneminde zengin bir kütüphaneye sahip Beytü’l-Hikme adıyla ilim merkezi kuruldu.

1258 yılında Ilhanlı Hükümdarı Hülâgu Han, ordusu ile Bağdat’ı ele geçirerek Abbasi Devleti’ne son verdi. İlhanlılar Bağdat’ta bulunan kütüphaneleri tahrip ettiler. Kütüphanelerdeki on binlerce kitabın bir kısmını yakarken büyük bir kısmını da Fırat Nehri ne attılar. Bağdat’ı yakıp yıkarak büyük katliamlar yaptılar.

Abbasi ailesinden kurtulabilenler Mısır’a gitti. Mısır’daki Memluk sultanı Baybars, Abbasi ailesinden Mustansır’ı Mısır’da halife ilan etti. Memluklu himayesindeki Abbasi halifeliği, Osmanlıların Mısır’ı fethine kadar (1517) Mısır’da devam etti.