BETİMLEYİCİ ANLATIM – SIFAT (ÖN AD)

Betimleyici Anlatım Yazarın dış dünya ile ilgili gözlemlerini okuyucunun gözünde canlanacak şekilde anlatması ile oluşan anlatım tekniğine betimleyici anlatım denir. Görselliğin daha ağır bastığı bu anlatıma tasvir de denmektedir.

Betimlemede bir doğa parçası, bir bahçe, bir ev, bir dağ, hatta iç ve dış özellikleri ile bir insan ayırt edici yönleri ile anlatılabilir.

Varlıkların değişik yönleri anlatıldığından betimlemelerde sıfatlar çokça kullanılır.

“Güneş dağların arkasından çekilirken, son aydınlığını denize bırakıyor. Hava rüzgârsız. Deniz ince ince dalgalanıyor. Mavi sular biraz uzakta pembe oluyor, kırmızılaşıyor. Renkler yumuşak hatlarla birbirinden ayrılıyor. Karanlık bastırmadan önce renklerin denizdeki valsi bu, büyüsü…”

Betimlemelerin insanı konu alan kısmına portre denir. Portrede insanın dış özellikleri ya da iç özellikleri yani karakteri ele alınabilir. Bazen ikisi de bir parçada iç içe olabilir.

“Kapıda yaşlı bir adam belirdi. Üzerinde biraz eski, açık mavi bir takım elbise vardı. Ceketin üst cebinde üçgen şeklinde kıvrılmış mendil, kravatıyla aynı renkteydi. Yer yer ağarmış saçlarını sol tarafa yatırmış, hâlâ siyahlığını koruyan bıyıklarını üst dudağının üzerini kapatacak şekilde bırakmış. Ayağında yıllar önce gençlerin oldukça rağbet ettiği ucu sivri ucu küt biçimli ayakkabılar vardı.”

Özellikleri:

• Betimlemeler açıklayıcı ve sanatsal betimleme olmak üzere ikiye ayrılır.
• Kişinin iç dünyasını anlatan betimlemelere tahlil(ruhsal portre) denir.
• Kişinin dış görünüşünü anlatan betimlemelere simgesel betimleme denir.
• Roman, hikâye, tiyatro, gezi yazısı, Şiir gibi türlerde kullanılır.
• Kelimenin yan ve mecaz anlamlarına yer verilebilir.

Betimlemeler ikiye ayrılır:

Sanatsal Betimleme: 1.İzlenim kazandırmak amacıyla yazılır. 2.Değişik duyulara seslenen özel ayrıntılar üzerinde durulur. 3.Ayrıntılar sübjektif olarak verilir. 4.Amaç sanat yapmaktır. Örnek metinler: s.91-92”İnce Memed” ve “Çarşı”

Açıklayıcı Betimleme: 1.Bilgi vermek amacıyla yazılır. 2.Genel ayrıntılar üzerinde durulur. 3. Ayrıntılar objektif (olduğu gibi)olarak verilir. 4.Amaç sanat yapmak için değil, bir konu hakkında bilgi vermektir. 5. Değişik duyulara seslenen özel ayrıntılar üzerinde durulmaz. 6.Betimlenecek varlığa kişisel duygu ve düşünceler katılmaz. Örnek metinler: s.92”Akdeniz Bölgesi”

Sıfat (Ön Ad)

İsimleri niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir.

Sıfatların varlığı isimlere bağlıdır. Bu nedenle sıfatlar tek başına kullanılamaz. Bu açıdan sıfatlar tamlama olarak karşımıza çıkar. “Güzel kitapları hemen alırım.” cümlesinde “güzel” sözcüğü “kitap” isminin özelliğini belirten bir sıfattır. Burada “kitap” isminden önce gelerek onun özelliğini belirtmiş ve sıfat olmuştur. Bu nedenle bir sözcük yalnız başına sıfat olamaz. Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi mutlaka bir isimle kullanılır.

Sıfatlar kendi içinde niteleme ve belirtme sıfatları olmak üzere ikiye ayrılır.

A. Niteleme Sıfatları — B. Belirtme Sıfatları

A. Niteleme Sıfatları Varlıkların yapısal özelliklerini ortaya koyan sıfatlardır.

Niteleme sıfatları isimlerin nasıl olduğunu bildirir ve isme sorulan “nasıl” sorusuna cevap verir. “Kimsesiz çocuklara yardım edelim.” cümlesindeki “kimsesiz” sözcüğü, “çocuklar”ın özelliğini belirtmektedir. Bu cümlede “çocuklar”
ismine “nasıl” sorusunu sorduğumuzda “kimsesiz” cevabını almaktayız. “Siyah gözlükler sana yakışmış.” cümlesinde “siyah” sözcüğü gözlüğün yapısal özelliğini anlatan bir sıfattır. Nasıl gözlük? Siyah gözlük. Görüldüğü gibi isme sorulan “nasıl” sorusuna cevap veriyor.

Adlaşmış Sıfat Bazen kişinin tam olarak bilinmediği ya da niteliğinin vurgulanmak istendiği durumlarda isim söylenmeyip sıfat, ismin yerine geçirilebilir. Bu tür sözcüklere adlaşmış sıfat denir. Adlaşmış sıfatlar niteleme sıfatlarıyla yapılır. “Akıllı insanlar kendine güvenir.” cümlesinde niteleme sıfatı olan “akıllı” sözcüğü, “Akıllılar kendine güvenir.” cümlesinde “insanlar” isminin düşmesiyle adlaşmış sıfat olmuştur.

B. Belirtme Sıfatları Varlıkların diğer varlıklarla ilgileri sonucunda aldığı özellikleri belirten sıfatlardır.

Belirtme sıfatları varlıkların geçici özelliklerini belirtir. Belirtme sıfatları kendi arasında dört gruba ayrılır.

1. İşaret Sıfatı Varlıkların bulunduğu yerleri gösteren sıfatlara işaret sıfatı denir. Bu sıfatlar, söyleyen kişinin, sözünü ettiği nesneye uzaklığına göre değişir. “Bu kitabı ben aldım.” cümlesinde yakındaki kitabı, “Şu kitabı verir misin?” cümlesinde biraz uzaktaki kitabı, “O kitabı getirir misin?” cümlesinde çok uzakta olan ya da, sözü edilen kitabı işaret etme anlamı vardır. Yukarıdaki cümlelerde bulunan “bu, şu, ve o” sözcükleri işaret sıfatıdır. İşaret sıfatları, isme “hangi” sorusunun sorulmasıyla bulunur. Hangi kitap? Bu kitap.

2. Sayı Sıfatları İsimlerin sayısal özelliklerini bildiren sıfatlara sayı sıfatı denir. Sayı sıfatları kendi içinde dörde ayrılır:

a. Asıl sayı sıfatları: İsimlerin sayılarını kesin olarak belirten sıfatlara asıl sayı sıfatı denir. “Üç arkadaş geziye çıktık.” “İzmir’de on gün kalacaktık.” “Bu çantayı ancak iki kişi taşıyabilir.”

b. Sıra sayı sıfatı: Varlıkların sırasını bildiren sıfatlara sıra sayı sıfatı denir. Sıra sayı sıfatları isimlere gelen “-ıncı, -inci” ekleri ile yapılır. “Biz beşinci katta oturuyoruz.” “Buradaki birinci günüm iyi geçmişti.”

c. Üleştirme sayı sıfatı: İsimlerin eşit paylara ayrılmış olduğunu belirten sıfatlara üleştirme sayı sıfatı denir. Bu sıfatlar isimlere getirilen “-ar, -er” eki ile oluşturulur. “Öğrencilere ikişer kitap verildi.” “Her komşuda yarımşar saat kaldık.” d. Kesir sayı sıfatı: İsimleri kesirli olarak belirten sıfatlardır. “Bu işte yüzde yirmi kâr var.” “Yarım kilo kıyma yeter.”

3. Belgisiz Sıfat İsimlerin sayı bakımından belirsizliklerini ifade eden sıfatlara belgisiz sıfat denir. Bazı işlerde acele edilmeli. Birkaç arkadaş dışarıda bekliyor. Hiçbir emek boşa gitmez. Bütün öğrencileri bahçeye çıkarmışlar. Her konuda bilgi sahibi olamayız. Bir gün yine karşılaşırız. cümlelerinde altı çizili sözcükler belgisiz sıfatlardır. Bu sözcükler, isimleri sayıca belirtmişler, ama onların ne kadar olduğunu belirtmemişler.

4. Soru Sıfatı İsimlerin niteliğini, herhangi bir özelliğini soru yolu ile bildiren sıfatlardır. “Nasıl şiirleri beğenirsiniz?” “Kaçar gün kaldın şehirlerde?” “Hangi konuyu işleyeceğiz?” “Kaç soru çözmeli günde?”

Sıfatlarda Küçültme Sıfat olan sözcüğün anlamında küçültme ya da daralma, “-cik,-ce, (-ı)msı, (-ı)mtırak” ekleri ile yapılır. Bu eklerin getirilmesi ile oluşan sıfatlara küçültme sıfatları denir. “Küçük bir evleri vardı.” cümlesinde “küçük” sıfattır ve kendinden sonra gelen ismin niteliğini belirtmektedir. “Küçücük evleri vardı.” cümlesinde “-cik” eki almış “küçücük” sözcüğü de niteleme sıfatıdır. Buradaki “küçücük” sözcüğün “küçük” sözcüğünden farkı, eklendiği ismin anlamında küçültme yapmış olmasıdır. Küçük ev ¾® küçücük ev “Ekmek ayvasının ekşimsi bir tadı vardı.” “Üzerine mavimtırak bir ceket giymişti.” “Masada kalınca bir kitap duruyordu.” Yukarıdaki cümlelerdeki altı çizili sözcükler küçültme sıfatıdır.

Sıfatlarda Pekiştirme Sıfatlarda pekiştirme, yani anlamın kuvvetlendirilmesi iki şekilde yapılır:

 Sıfat olan sözcüğün ünlüye kadarki ilk hecesi alınır, daha sonra “m, p, r, s” harflerinden uygun olanı getirilir. En son da sıfat olan sözcük tekrar yazılır. İsterseniz “temiz” sözcüğü üzerinde bu anlatılarımızı uygulayalım: Te – r – temiz = tertemiz “Çocuklar bembeyaz elbiseler giymişlerdi.” “Dümdüz yolda ilerliyorduk.” “Şöyle yemyeşil çimenlerin üzerine uzansam!” cümlelerinde altı çizili sözcükler pekiştirme sıfatıdır.

 Sıfat olan sözcüğün tekrar edilmesi ile yapılır. Örneğin “çeşit” sözcüğünü ele alalım. Bu sözcük tekrar ederek bir ismi nitelediğinde pekiştirme sıfatı olur: “Çeşit çeşit meyveler vardı masada.” Bu cümlede altı çizili sözler pekiştirme sıfatıdır. “Bahçede uzun uzun ağaçlar vardı.” “Derin derin ırmaklar aşarak geldik.” cümlelerindeki altı çizili sözler pekiştirme sıfatıdır.

Sıfatlarda Derecelendirme Sıfatlarda derecelendirme “pek, çok, daha, en…” gibi sözcüklerle yapılır. “Kardeşin onlardan daha akıllı biri.” cümlesinde “daha” sözcüğü üstünlük, “En güzel kitap buydu.” cümlesinde “en” sözcüğü en üstünlük, “Çok güzel çiçekleri vardı.” cümlesinde “çok” sözcüğü aşırılık anlamı katmıştır.

KONU İLE İLGİLİ ÖZETİMİZİ İNDİREBİLİRSİNİZ: 10.SINIF DİL VE ANLATIM